«کبریت سازی توکل هرگونه حضور در آتش سوزی سفارت عربستان را تکذیب می کند.» این جمله اگرچه یک طنز بود و در شب حمله گروهی به سفارت عربستان در شبکه های اجتماعی دست به دست شد اما همه را یاد شعاری انداخت که ده هاست روی جعبه کبریت توکلی نقش بسته است:«این کبریت بی خطر است.» کبریت بی خطری که ده هاست مهمان آشپزخانه ها و خانه های ما شده است؛ محصول کارخانه توکلی که حدود 100 سال در کشور قدمت دارد و به عنوان یکی از نخستین کارخانه های صنعتی در ایران شناخته می شود.
حاج آقا تقی توکلی بعد از امضای عهدنامه ترکمنچای و جداشدن بخشی از خاک ایران تصمیم گرفت منطقه قفقاز را که سال ها در آن به تجارت مشغول و به دست روس ها افتاده بود را ترک کند و به ایران بیاید؛ او تا پیش از آن ساکن ایروان و تاجر قند و شکر و کبریت بود، اما علاقه بسیاری به ایران داشت به همین خاطر با جدا شدن خاک کشور به همراه خانواده شال و کلاه کرد و به ایران آمد و در منطقه آذربایجان و شهر تبریز ساکن شد، پس از مهاجرت به تبریز باتوجه به اینکه او در قفقاز با تولید کبریت آشنایی پیدا کرده بود، در سال 1297 یعنی حدود یک قرن پیش اولین کارگاه و کارخانه تولید کبریت را راه‌اندازی کرد؛ کارخانه کبریت سازی توکلی؛ اقدامی که باعث شد از آن پس اهالی نیز او را حاج تقی کبریت ساز توکلی خطاب کنند. در آن زمان در کارخانه، کبریت ها دست ساز بودند و هنوز تکنولوژی و ماشین آلات کبریت سازی وارد ایران نشده بود.
محمدتقی توكلی فرزند او در خاطرات و گفت و گوهایش درباره آن سال ها و شروع کار پدرش، گفته:« آن زمان كه پدرم كارخانه کبریت سازی را ایجاد كرد، به علت خروج ایرانیان از منطقه قفقاز، زنان و كودكان زیادی در كاروانسراها و محلات شهر تبریز آواره و گرسنه بودند و پدر تعداد زیادی از آنها را برای كار به كارخانه کبریت سازی آورد.»
اما درهمان سال های ابتدایی، کارخانه کبریت سازی توکلی با چالشی جدی رو به رو شد و آن راه اندازی کارخانه کبریت ممتاز در تبریز ( سال 1300) توسط برادران خویی و گرفتن انحصار تولید کبریت در منطقه آذربایجان از سوی آن ها بود که در ابتدا باعث کاهش تولید کبریت در کارخانه توکلی و بعد توقف کار برای چند سال شد تا اینکه این انحصار از بین رفت. در کتاب تاریخ کبریت در این باره نوشته شده:« با راه اندازی کارخانه کبریت سازی ممتاز که مجهز به ماشین آلات روز بود و اخذ امتیاز انحصار تولید کبریت در آذربایجان از سوی ممتاز، تولید کبریت توکلی متوقف شد تا سال 1313 که قانون انحصار کبریت شکسته شد و توکلی تولیداتش را از سر گرفت و به رقابت با ممتاز پرداخت.»
حاج تقی کبریت ساز برای جبران عقب افتادگی تصمیم گرفت کارخانه کبریت سازی خود را به روز کند و کار خود را گسترش دهد، اقدامی که خیلی زود جواب داد. به گفته محمد تقی توکلی فرزند او در آن زمان ( سال 1317، 1318) بیش از 900 نفر در كارخانه كبریت سازی توكلی کار می کردند که این تعداد کارگر برای آن زمان عدد قابل توجهی محسوب می شود. حاج تقی کبریت ساز توکلی برای خرید ماشین آلات به چند کشور از جمله آلمان سفر کرد و در نهایت ماشین آلات به روزی را از این کشور وارد و زمین جدیدی را که همچنان محل کارخانه کبریت سازی توکلی در تبریز است، خریداری کرد و در سال 1325 کارخانه جدید کبریت سازی توکلی را تاسیس و تلاش بسیاری کرد تا به بزرگ ترین تولید کننده کبریت در کشور و حتی خاورمیانه تبدیل شود. او برای این کار به تبلیغات و نوع آوری درتولید انواع کبریت در سایزهای مختلف و طرح های متنوع جعبه کبریت دست زد. جعبه کبریت هایی که هم اکنون نیز بسیاری از آن ها کلکسیونی شده اند؛ انتخاب شعار « این کبریت بی خطر است » نیز در این دوره زیر آرم کبریت توکلی و روی جعبه کبریت ها نقش بست.
البته در این تحولات و توسعه کارخانه کبریت سازی توکلی، فرزندان حاج تقی کبریت ساز به خصوص محمدتقی نقش بسیاری داشتند؛ حاج آقا تقی کبریت ساز توکلی 7 فرزند ( دو دختر و 5 پسر) داشت که در بین آن ها محمد تقی بیش از دیگران علاقه به صنعت، تولید و کارآفرینی داشت. او پس از گذراندن دوره دبیرستان در کالج آمریکایی ها یا همان مدرسه البرز امروز در تهران، برای ادامه تحصیل راهی میشیگان آمریکا شد و توانست مدرک مهندسی خود را در رشته مکانیک اخذ کند ولی به دلیل بیماری و مرگ پدرش حاج تقی کبریت ساز توکلی در سال 1337 موفق نشد تا تحصیلاتش را ادامه دهد و فوق لیسانس خود را هم بگیرد؛ او به ایران بازگشت و اقدامات بسیاری برای توسعه کارخانه کبریت سازی انجام داد و بعد از پدر سکان هدایت کارخانه را در دست گرفت. او علاوه بر توسعه کبریت سازی و افزایش تولید و صادرات به فکر راه اندازی واحدهای جدیدی هم افتاد که تحولات مهمی را نه تنها در کارخانه توکلی که حتی در صنعت کشور ایجاد و نامش را در صنعت کشور جاودانه کرد.
از کارخانه نئوپان تا ماشین سازی تبریز
تحصیل در رشته مکانیک باعث شده بود که محمد تقی توکلی ذهنی باز در راه اندازی واحدهای صنعتی داشته باشد و اولین گام در این راه تاسیس کارخانه نئوپان و بعد کابینت سازی بود. محمد تقی در سال 1342 به این فکر افتاد که با دورریز چوب های کارخانه کبریت سازی، کاری انجام دهد و همین موضوع به راه اندازی کارخانه نئوپان سازی منجر شد، او با وارد کردن تکنولوژی و ماشین آلات مورد نیاز از آلمان نخستین کارخانه تولید نئوپان را در کشور راه اندازی کرد، همچنین یکی از نوع آوری های مهم دراین کارخانه تولید محصولی به نام « فورمیکا» و کشیدن آن روی نئوپان برای جلوگیری از نفوذ آب و خوردگی بود؛ علاوه براین او تصمیم گرفت، اولین کارخانه کابینت سازی را نیز در کشور راه اندازی کند. خود او در خاطراتش گفته:« بعد از تاسیس کارخانه نئوپان و ساخت فورمیکا دیدم مشکل برای ساخت کابینت نداریم برای همین اولین کارخانه کابینت سازی را در ایران راه اندازی کردم، آن زمان کسی در کشور کابینت نداشت یا اگر هم داشت آهنی بود یا کلا از خارج وارد کرده بود.»
علاوه برراه اندازی کارخانه تولید نئوپان و کابینت سازی در کنار مدیریت کارخانه کبریت سازی، درسال 1347 محمد تقی توکلی به فکر راه اندازی کارخانه ماشین سازی در تبریز افتاد که تحولی مهم محسوب می شد. او این موضوع را به مسئولان سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران که آن زمان مسئولیتش برعهده دکتر رضا نیازمند بود، پیشنهاد داد و در نهایت با تلاش او و مسئولان این کارخانه با همکاری چکسلواکی راه اندازی و مدیریت کارخانه به تقی توکلی واگذار شد. راه اندازی کارخانه ماشین سازی تبریز باعث شد راه برای توسعه صنعتی این شهر و حتی کشور در بسیاری از بخش های صنعتی هموار شود و کارخانه های جدیدی راه بیفتد که ساخت ماشین آلات و خط تولید واحد صنعتی خود را به این کارخانه سفارش می دادند؛ تاسیس کارخانه ماشین سازی تبریز از سوی محمد تقی توکلی به اعتقاد بسیاری از فعالان اقتصادی و صنعتی یکی از نقاط عطفی است که باعث شده تا شهر تبریز و استان آذربایجان شرقی به یکی از مهم ترین قطب های صنعتی کشور تبدیل شود.
محمد تقی توکلی 9 سال خود مدیریت عالی این کارخانه را برعهده داشت اما بعد از آن باتوجه به پیشنهاد جمشید آموزگار نخست وزیر آن دوران به کابینه دولت رفت و وزارت نیرو را برعهده گرفت و به مدت 20 ماه بدون دریافت حقوق دولتی این وظیفه را برعهده داشت و البته در آن مسئولیت نیز خوش درخشید ولی در نهایت ترجیح داد تا کار دولتی را رها کند و باردیگر به صنعت بازگردد. با وقوع انقلاب اسلامی کارخانه ماشین سازی تبریز مصادره شد و کارخانه کبریت سازی توکلی نیز برای مدتی تعطیل شد اما اعضا خانواده توکلی دوباره به فکر راه اندازی کارخانه پدری خود افتادند، کارخانه ای که حالا حدود یک قرن است (سال 1397این کارخانه 100 ساله می شود) پابرجاست و از آن به عنوان یکی از کهنترین کارخانه و برندهای کشور یاد می شود.
محمد تقی توکلی فرزند حاج آقا تقی کبریت ساز توکلی و نخستین مدیر کارخانه ماشین سازی تبریز سه سال پیش در گفت و گویی درباره فعالیت کنونی کارخانه کبریت سازی توکلی گفته بود:« امروز به دلیل پیشرفت صنایع و تکنولوژی کارخانه با ۳۰۰ کارگر فعالیت می کند. چوب کبریت از درخت صنوبر تبریزی ساخته می شود و به اصلاح گوگرد آن از ترکیب ۱۲ ماده شیمیایی تهیه می شود که با سلیکوم حیوانی به چوب کبریت چسبانده می شود. امروزه در تمام دنیا، کبریت از مصرف عمومی به مصرف لوکس تبدیل و فندک جایگزین آن شده است. کارخانه‌های بزرگ کبریت سازی جهان هر کدام محصول خاصی را تولید می کنند یک کارخانه کبریت تزئینی، یکی دیگر کبریت شومینه و… ولی کبریت سازی توکلی تنها کارخانه در جهان است که تمامی محصولات را تهیه و تولید می‌کند و جزء باکیفیت ترین کبریت‌های جهان شناخته می شود. در جهان هر عدد کبریت به قیمت ۲ دلار فروخته می شود که در این میان کبریت توکلی تنها با قیمت ۵۰ سنت ارائه می شود و با افتخار می گویم که با تولید سالانه ۱۰ میلیارد جعبه کبریت، بزرگترین تولید کننده کم هزینه وموثردر جهان هستیم.»
هم اکنون 7 کارخانه فعال کبریت سازی در کشور وجود دارد که 6 کارخانه آن از جمله کبریت سازی توکلی و رقیب دیرینه اش کبریت سازی ممتاز در تبریز و استان آذربایجان شرقی قرار دارند. خانواده توکلی هم اکنون علاوه براین که بزرگ ترین تولیدکننده کبریت کشور و یکی از مهم ترین تولیدکنندگان کبریت در جهان هستند، یکی از بزرگ ترین کلکسیون های کبریت جهان را نیز دارند. فرزند محمد تقی توکلی و نوه حاج تقی کبریت ساز توکلی از اعضا افتخاری انجمن کلکسیون داران کبریت کشور است و در مجموعه خانواده توکلی بیش از 20 هزار قوطی کبریت وجود دارد.
کوتاه درباره تاریخچه کبریت سازی در جهان
اولین کبریت شیمیایی در سال ۱۸۲۷ میلادی توسط «جان واکر» اختراع شد. این کبریت‌ها چوب‌های باریکی بودند که سرهای آنها نخست گوگردی شده و سپس با کلرات پتاسیم و گوگرد اکسیژنه آغشته می شد و در آخر در محلول اسید سولفوریک فرو برده می شدند. در سال ۱۸۳۰ میلادی شارل سوریای فرانسوی کبریت فسفری را اختراع کرد که با کشیده شدن روی کاغذ شیشه ای آتش می‌گرفت. اما با همه این ها نخستین کارخانهٔ کبریت سازی جهان توسط کامرر آلمانی در سال ۱۸۳۲ میلادی ساخته شد.
حاج تقی توکلی پس از مهاجرت به تبریز باتوجه به اینکه در قفقاز با تولید کبریت آشنایی پیدا کرده بود، در سال 1297 یعنی حدود یک قرن پیش اولین کارگاه و کارخانه تولید کبریت را راه اندازی کرد و از آن پس به حاج تقی کبریت ساز توکلی شهره شد.
حاج تقی کبریت ساز توکلی برای خرید ماشین آلات به چند کشور از جمله آلمان سفر کرد و در نهایت ماشین آلات به روزی را از این کشور وارد و در سال 1325 کارخانه جدید کبریت سازی توکلی را راه اندازی کرد.
با مرگ حاج تقی توکلی در سال 1337 پسرش محمد تقی که تحصیل کرده آمریکا بود سکان هدایت کارخانه کبریت سازی را در دست گرفت و آن را توسعه داد.
محمد تقی توکلی در سال 1342 به این فکر افتاد که با دورریز چوب‌های کارخانه کبریت سازی، کاری انجام دهد و همین موضوع به راه اندازی نخستین کارخانه نئوپان سازی و کابینت سازی منجر شد.
درسال 1347 محمد تقی توکلی به فکر راه اندازی کارخانه ماشین سازی در تبریز افتاد و این مهم را به مسئولان سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران پیشنهاد داد و در نهایت با تلاش او این کارخانه با همکاری چکسلواکی راه اندازی شد.
محمد تقی توکلی سه سال پیش در گفت و گویی اعلام کرد کارخانه کبریت سازی توکلی با تولید سالانه ۱۰ میلیارد جعبه کبریت، بزرگترین تولید کننده کبریت در جهان است.
محمدتقی توکلی در ۱۸ دی ۱۳۹۷ به علت کهولت سن در ۸۷ سالگی در تبریز درگذشت.
مجله خبری ایکسب، انتشار اخبار و رویدادهای اقتصاد و صنعت ایران و جهان، معرفی کارآفرینان و فرصتهای کسب و کار
