برادران معدنکار؛ نگاهی به زندگی رضا و مرتضی رستگار

وقتی از زنجان به سمت غرب کشور و از جاده سرسبز و زیبای دندی عبور می کنید در میان دشت های زیبا تیرهایی را می بینید که سر از تپه های کوچک بیرون آورده اند و وسیله هایی شبیه تله کابین در نزدیکی جاده از روی سیسم های روی تیرها آویزان، هستند، جعبه هایی فلزی که کار اصلیشان جا به جایی مواد معدنی از سرچشمه ها به کارخانه است. در مسیر این جاده معدن سرب و روی انگوران و کارگرانی که مشغول برداشت سنگ های معدنی هستند، در میان گرد و غبار معدن به خوبی دیده می شوند. معدنی که بزرگ ترین گنجیه روی و سرب را در خود جای داده است و کار اکتشاف و برداشت از آن به صورت اصولی توسط برادران رستگار رقم زده شد و حالا چند دهه است که ادامه دارد.

برادران رستگار جواهری؛ رضا و مرتضی در اواخر قرن گذشته به ترتیب در سال 1286 و  1291 شمسی در یکی از خانواده های اصیل و کهن اصفهان به دنیا آمدند. منزل مسکونی خانوادگی و محل تولد آن ها یکی از ابنیه های فاخر و مجلل اصفهان بود که به سبک قدیمی و سنتی ایران بنا شده بود و بعد ها به بیمارستان احمدی تبدیل شد. جد پدری برادران رستگار حاج میرزا محمد هادی جواهری اولین وکیل اصفهان در دوره نخست مجلس شورای ملی پس از پیروزی انقلاب مشروطه بود. در بین دو برادر مرتضی در تحصیل و کار همیشه به موفقیت های بیشتری دست پیدا می کرد، اما از آن جا که رضا بزرگتر بود در نگاه مرتضی به عنوان بزرگتر همیشه نقش بسته بود. تحصیلات اولیه مرتضی رستگار مکتب خانه ای بود اما در سن 14 سالگی همراه برادرش رضا رستگار برای ادامه تحصیل به تهران آمدند و  مدتی بعد وارد مدرسه دا الفنون شدند. این دو مرد خود ساخته از نبوغ خاصی برخوردار بودند و همه چیز را به سرعت یاد می گرفتند. مرتضی رستگاری حتی در برخی زمینه ها به تدریس هم کلاسی های هم سن و سال و حتی بزرگ تر از خود می پرداخت.

مرتضی رستگاری پس از دو سال تحصیل در دارالفنون با وجود پایان ندادن تحصیلات متوسطه با قبولی در امتحانات اعزام محصل به خارج و احراز رتبه اول،در سن 16  سالگی برای ادامه تحصیل عازم فرانسه شد. رستگار جوان ترین محصل اعزامی ایرانی آن زمان به اروپا بود. او در فرانسه در مدارس و دانشگاه های نانت و سوربون در رشته لوکوموتیو سازی و کشتی سازی تحصیل کرد.مهندس رستگار در دوران اقامت خود در پاریس به کار مشغول شد و پس از 19 سال به ایران بازگشت.

او پس از بازگشت به ایران در دانشگاه جنگ و دانشکده ی فنی تهران به تدریس پرداخت. برای اولین بار جعبه دنده ی اتومبیل در کلاس درس او توسط دانشجویانش ساخنه شد و بسیاری از شاگردان به رشته های صنایع سنگین کشیده شدند. او در عین حال در اداره ی راه آهن نیز به عنوان مهندس فنی اشتغال داشت و پس از مدتی به ریاست اداره فنی راه آهن مرکز رسید و در تاسیس مدرسه ی فنی راه آهن نیز مشارکت داشت.

علاوه بر مرتضی رضا برادر بزرگتر هم دانش آموزی درس خوانی بود؛ او هم بعد از پایان تحصیل در مدرسه دارالفنون جزو اولین دانشجویان اعزامی از سوی رضاشاه به فرانسه بود. رضا رستگار برای آموزش نظامی به مدرسه نظام رفت و زبان فرانسه را نیز در مدرسه تولوز آموخت. او در کنار کسب مدرک دکتری میکروبیولوژیست شش ماه تابستان را دوره افسری گذراند. او با برگشت به ایران در دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و این کار را دو دهه در کنار فعالیت های دیگرش ادامه داد. همچنین رضا رستگار  در راه اندازی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران نقشی مهم داشت و به عنوان اولین رئیس این دانشکده انتخاب شد. علاوه براین ها او مسئول پروژه ساخت اولین سرم در کشور و راه اندازی موسسه رازی دانشگاه تهران هم بود؛ اقداماتی که با همکاری مشترک موسسه پاستورفرانسه اجرایی شد. اما در کنار کارهای فردی دو برادر اقدام به راه اندازی یک شرکت کردند. نخستین شرکتی که مرتضی رستگار به همراه برادرش رضا تاسیس کرد شرکت سهامی صنعتی معدنی ایران (سمیران) بود. این شرکت کتر های صنعتی معدنی و اکتشافی خود را در ایران به شیوه ی نوین و استاندارد بین المللی انجام می داد. در این شرکت مسئولیت مدیریت مالی، اداری، کارهای مربوط به سازمان های دولتی و سرمایه گذاران به رضا رستگار واگذار شد. همچنین جنبه های تکنیک کشف، توسعه معادن و … برعهده مرتضی سپرده شد. مرتضی رستگار عاشق طبیعت و حیات وحش بود و علاقه بسیار، بسیار زیادی هم به اکتشافات معدنی داشت.

چندسال پیش و بعد از چندین و چند سال فراموشی تلاش های برادران رستگار برای آبادانی منطقه دندنی؛ در این شهر خیابانی به نام مرتضی رستگار نام گذاری شد.

برادران رستگار در دوران زندگی کاری خود بانی و شریک تعداد زیادی از کاخانه های صنعتی از جمله گروه صنعتی رنا ، شرکت زامیاد و شرکت بریجیستون بودند. با این حال کار اصلی و مهم خود را فعالیت در گروه صنعتی معدنی ایران می دانستند که در زمان فعالیت بزرگترین در نوع خود بود. این شرکت آورنده و گسترش دهنده شیوه های نوین معدن کاری با استاندار های جهانی در ایران بود و در این راه به حق لقب معدن کاری نوین ایران به مهندس رستگار تعلق گرفت. مهندس رستگار نخستین کارشناس صنایع و معادن در ایران بود که به مساله محیط زیست و لطمه نخوردن آن در اثر فعالیت‎های صنعتی و معدنی توجه خاصی داشت از جمله در زمینه باز سازی مجدد زمین بر اثر تخریب به دلیل استخراج معدن توجه به آب های زیر زمینی و ایجاد چرخه بازیافت آب های مورد استفاده ،درختکاری در محیط های معدنی در بین صاحبان صنایع و مادن ایران پیشگام بود. مهدس مرتضی رستگار بنا به تربیت خانوتدگی و احترام به بزرگتر ها حتی در مواردی که چندان مرتبط نبود و ضروری هم نبود نیز نام رضا رستگار را در کنار نام خود به عنوان شریک و موسس ای شرکت ها معرفی می کرد. برادران رستگار روی بیش از صد معدن مختلف در سراسر ایران فعالیت هایی را انجام دادند و به سرمایه گذاری مبادرت کرد که از آن جمله می توان به :معدن کوشک در بافق یزد،معدن نخلک در انارک اصفهان،معدن خانه ی سرمه در نجف آباد اصفهان معدن فیض آباد نایین ،زیرکان در بافق یزد،معادن لکان حسین آباد دره نقره در اراک،معدن چاه گز بابکریا، معدن اردکان یزد،مهدی آباد یزد، قلعه زری در حد فاصل زنجان به تبریز ، معدن استرانسیوم در کویر ورامین و معدن بزرگ انگوران زنجان اشاره کرد. در سال های اولیه سنگ های استخراجی توسط زنان و کودکان روستایی با دستمزد 5 تا 20 ریال با چکش به واحدهایی کوچکتر شکسته و سنگ ها از نظر عیار تقسیم بندی می شوند. آن زمان دست رنجشان در بسته های 80 تا 100 کیلویی از طریق انزلی به قزاقستان و بلاروس می رفتند و آن جا به انواع مختلف جنس تبدیل می شدند.

برادران رستگار و انگوران

معدن انگوران یکی از معادن بسیار قدیمی کشور است که به دلیل عدم استفاده مناسب در دهه های ابتدایی قرن اخیر به متروکه شده بود تا اینکه مهندس مرتضی رستگار که بانی معدن کاری به سبک نوین در ایران است توانست انگوران را احیا کرده و با استفاده از نبوغ و پشتکار خود توانست آن را به بزرگترین معدن سرب و روی ایران و یکی از بزرگترین معادن دنیا تبدیل کند. سیم(نوار) نقاله معدن انگوران که برای برداشت بهتر از معدن و افزایش ظرفیت کار را برای کارگران فراهم می کرد، بیش از 20 کیلومتر از معدن تا کارخانه طول داشت و ساخت آن در زمان خودش کار بزرگی در صنعت معدن کاری کشورمان بودند. مرتضی رستگار که امور فنی کار را برعهده داشتند به آموزش هم اهمیت بسیاری می داد و از همین رو با همکاری موسسه ایرلندی- انگلیسی ار تی زد قرار داد مشاره همکاری به خصوص در بخش آموزش و توسعه فنی کار امضا شد. احداث کارخانه مدرن تغلیظ و پرعیارسازی در کوشک هم طی همین همکاری ها صورت گرفت. در اوایل دهه 50 شرکت خدمات هوایی ایران، هواپیمای یک موتوره اجاره می داد و مرتضی رستگار در نزدیکی معدن، فضایی به مساحت 450 متر را مسطح کرده بود به گونه ای که هواپیمای ملخی می توانست در آن فرود بیاید. او این فضا را برای فراهم کردن دسترسی مهندسان به معدن به وجود آورده بود و یک هواپیما هم در روزهای چهارشنبه برای رفت و آمد مهندسان رزرو کرده بود.

برادران رستگار نه تنها خود به عمل کردن به شیوه های نوین معدن کاری اعتقاد داشتند بلکه در اشاعه و آموزش این شیوه نیز کوشا بودند. به همین دلیل در تاسیس مدرسه ی معدن ایران در زنجان مشارکت داشتند. نتیجه این اقدام پرورش نسل جدیدی از مهندسان و کارشناسان صنعت معدن با اتکا به جدیدترین فناوری های این رشته است. همچنین در خانواده رستگار هم فرزندان بعد از آموزش جذب کار معدن شدند و در توسعه کارها نقشی پر رنگ داشتند. علیرضا رستگار فرزند رضا پس از تحصیل در خارج از کشور سال 1350 به شرکت خانوادگی پیوست. در این دوره با اقدامات او تجهیز معدن و کارخانه تغلیظ معدن انگوران راه اندازی شد. در آن دوران کنستانتره سرب و روی از کارخانه انگوران و کوشک با همکاری شرکت ار تی زد به کارخانه های ذوب سرب و روی اروپا صادر می شد.

بیشتر بخوانید: اشتیاق خارجی‌ها به سرمایه‌گذاری در بخش معدن بیش از سایر بخشهاست

برادران رستگار به گردش سرمایه و ثروت اعتقاد داشتند و از این جهت کلیه ی پژوهش هایشان را شخصا سرمایه گذاری کردند و با وجود امکان دریافت کمک های دولتی،دیناری از دولت و بانک ها وام نمی گرفتند و اساسا هم اعتقادی هم به استفاده از منابع عمومی و رانت های مرسوم دولتی برای سرمایه گذاری خود نداشتند. دو برادر در کارهای اقتصادی تا سال 1357 با هم شریک بودند. آن ها از جمله کسانی بودند که در بخش خصوصی استخراج را از شکل سنتی به سمت صنعتی تغییر دادند و نیم نگاهی به صادرات بازارهای جهانی داشتند.  علاوه بر شرکت های معدنی این دو برادر کارخانه تولید باتری ماشین هم تاسیس کردند که یک هفته پس از افتتاح ارتش مالکیت و بهره برداری از آن زا برعهده گرفت. برادران رستگار از تجمل گرایی و خود بزرگ بینی پرهیز داشتند و اغلب در جمع کارگران عادی مجموعه صنعتی و معدنی خود به سر می برند و معمولا با آنان غذا می خوردند و زندگی می کرند.

با پیروزی انقلاب و باتوجه به اینکه برادران رستگار هیچ ارتباطی با شاه و دربار نداشتند و اصلا تصور نمی کردند که برای آن ها و واحدهای صنعتی و معدنیشان مشکلی پیش بیاید اما با تند شدن فضای داخلی، رضا رستگار برادر بزرگتر یک ماه زندانی شد. با آزادی رضا رستگار برادران تصمیم گرفتند که کشو را ترک کنند؛ رضا رستگار به لندن و مرتضی رستگار به کانادا رفت. آن ها تا پایان عمرشان در خارجی از کشور زندگی کردند و در نهایت مرتضی رستگار در دی ماه سال 1377 و رضا رستگار در 1378 و در همان روزی که برادر کوچکترش جان باخته بود، درگذشت تا مرگ آن ها نیز همچون زندگیشان در کنار هم رقم بخورد.

برادران رستگار در دوران زندگی کاری خود بانی و شریک تعداد زیادی از کارخانه‌های صنعتی از جمله گروه صنعتی رنا ،شرکت زامیاد و شرکت بریجیستون بودند. با این حال کار اصلی و مهم خود را فعالیت در گروه صنعتی معدنی ایران می دانستند.

معدن انگوران و رنج های بسیار

معدن سرب و روی انگوران و کارخانه تولید سرب و روی انگوران در استان زنجان؛ بزرگ‌ترین تولیدکننده سرب و روی ایران و بزرگ‌ترین معدن سرب و روی خاورمیانه است. مالک معدن سرب و روی انگوران هم اکنون شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران و کارخانه تولید سرب و روی دندی شرکت کالسیمین است.راه اصلی دسترسی (زنجان، دندی، معدن) دارای مسافتی در حدود ۱۲۰ کیلومتر است. تعداد شاغلین مجتمع معدنی انگوران به‌ طور متوسط ۵۰۰ نفر است. میزان ذخایر معدن انگوران در بخش روباز هشت میلیون تن و در بخش زیرزمینی چهار میلیون تن روی با عیار بالا است. با احتساب استخراج سالانه یک میلیون تن ماده معدنی عمر باقی‌مانده معدن انگوران ۱۲ سال دیگر تمام می‌شود. معدن “انگوران” ازنظر عیار بالای فلز محتوی، از معادن نادر در جهان است. کاربردهای فلز سرب: استاندارد وزن، ضرب سکه، مجسمه سازی، دیوارهای ضد آب و آستری سازی، زیور آلات، لنگرسازی و مهرسازی و نیز در قرن بیستم، با ظهور خود رو، مواد شیمیایی و صنایع ماشینی، کاربرد سرب به عنوان افزودنی نرم‌کننده سوخت، آلیاژهای بلبرینگ و لوله کشی، باتری‌های ذخیره‌کننده و ابزارهای شیمیایی گسترش فراوان یافت. کاربردهای مدرن این عنصر شامل اسلحه سازی، تولید شیشه، عایق صدا و محافظ تشعشات در نیروگاه‌های اتمی است.

منبع: اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران