هویت در معماری

در دنیایی که گرفتار انبوه اطلاعات بی ربط است شفافیت برتری است. در تئوری هرکس می تواند به بحث درباره آینده، هویت، معماری و…. بپردازد اما  قطعا در حوزه عمل ایستادگی بربینش روشن کاری بسیار دشوار است.

پس از اندکی حتی ممکن است متوجه چه بحثی در جریان است و یا اینکه مشکل کلیدی کار کجاست، چرا که همیشه، از تجمل امکان تحقیق برخوردار نیستیم زیرا همواره بر این باوریم که مسائل مهمتری داریم و زندگی عرصه خیال پردازی نیست! باید سر کار برویم. از کودکان و والدین پیرمان مراقبت کنیم و … اما متاسفانه تاریخ تخفیف نمی دهد، تاریخ تخفیف نمی دهد اگر بدون حضور ما برای آینده تصمیم گیری می شود چون، سرگرم تهیه خوراکی بی کیفیت و پوشاکی برازنده هستیم. شما و ما از عواقب این تصمیمات مبرا نمی شویم. قطعا منصفانه نیست ولی چه کسی گفته است که تاریخ منصف است؟ به عنوان یک پژوهش گر و طراح قطعا نمی توانیم به مردم غذا و لباس بدهیم اما می توانیم تلاش کنیم کمی شفافیت به آنها عرضه کنیم.

هویت را ماهیت، وجود، هستی و تشخص معنا می کنند و این همان معنایی است که در میان متکلمان و نویسندگان مشهور است. برابر پارسی آن چی بود، کیستی، چیستی نام و نشان و از همه این ها مهمتر هستی است و در ادامه معماری به طور خلاصه عبارت از یک هنر اجتماعی در پاسخ به یک نیاز عینی است. بنابراین هویت در معماری را میتوان کار بست یک هنر اجتماعی در پاسخ به نیازهای عینی تلقی نمود که دارای تشخص و هستی گرا باشد.

بنابراین در این بحث تمام دست ساخت های بشر که به موضوعات، کار، آزادی، برابری، جامعه ، تاریخ ، مهاجرت، جنگ ، فروتنی، جهل، عدالت ، پسا حقیقت ، افسانه و معنا بی توجه باشند از دایره این بحث خارج هستند.

جنبش معماری مدرن به مثابه یک جنبش انقلابی

در یک نگاه کلی معماری را جریانی پیوسته که دارای مقاطع مختلف بوده و در جغرافیا و بسترهای مختلف شکل های متفاوت را به خود گرفته است در می یابیم. درمی یابیم که هیچ دورانی ارجحیت قابل ملاحظه ای نسبت به دوران پیش از خود نداشته و همگی دارای ارزش و پیام خاص خود می باشند.

البته این حقیقت را نباید از نظر دور داشت که اولویت و برتری با دورانی است که بدون تخریب آثار پیش از خود و در جای خود و نه بر جای آثار پیش از خود توانسته باشد در حوزه پاسخگویی به نیازهای زمان زایش خود برای خویش تشخص و نام و نشانی ماندگار و قابل تداوم تا ادوار بعد دست و پا کرده باشد.

اگر همانگونه که معمولا رایج است تغییرات معماری فورمال را معیار و ملاک شناخت هنرمندان و مکاتب و دوران های مختلف قرار دهیم، می توانیم بعد از باروک از نئوکلاسیسم، نئوگوتیک، اکلکتیزم صحبت کنیم ولی بلافاصله متوجه خواهیم شد که فعالیت هایی که از آن صحبت می کنیم فقط قسمت های کوچکی از پدیده های معماری و فرهنگ زمان خود را تشکیل داده اند و علاوه بر این از بستگی آن با اجتماع  به تدریج کاسته شده و در نتیجه مسائلی تازه سوا از رسوم و عادات  موروثی در درجه اول اهمیت قرار می گیرد.

بنابراین در این بحث لازم است حیطه مطالعه را وسیع کرده و عوامل تکنیکی، اجتماعی و اقتصادی را که از سال 1750 به بعد به سرعت در حال تغییر بوده اند را مستقیما مورد بررسی قرار دهیم، هرچند که در نظر اول بستگی آنها با معماری چندان مشهود به نظر نرسد.در زمینه های مختلف چه در داخل و یا خارج از حدود سنت های  موروثی احتیاجات مادی و معنوی تازه و ایده های نو و وسایل جدید به تدریج وارد میدان فعالیت های معماری می شود تا جایی که بصورت یک معماری تازه و جدید که بکلی با معماری قدیم متفاوت است ظهور می کند.

بدین ترتیب توضیح پیدایش معماری مدرن که در بدو امر ممکن است غیر قابل فهم به نظر برسد با اتخاذ این روش امکان پذیر می شود. جنبش مدرن ریشه بسیار عمیقی در سنت فرهنگی اروپا دارد و توسط توالی تدریجی به  تجربیات گذشته مربوط و متصل است. منتهی بین وسعت زمینه ای که موجب پیدایش معماری مدرن می گردد، بویژه در ابتدا که بسیار وسیع  بوده و تجربیات مختلفی را در دوران صنعتی در بر می گیرد و حیطه ای که جنبش معماری موروثی خود را در آن محصور می کند تفاوت بسزایی وجود دارد.

در عین اینکه در هر دو زمینه مسائل پیوستگی خاص خود و  در حال تکامل است با گسیختگی های مکرر و تضادهای فاحشی نیز همراه است. به همین دلیل می توانیم جنبش معماری مدرن را یک جنبش انقلابی بنامیم. در این صورت است که می توانیم نام آنرا برنامه ای برای توضیح ثروت های هنری بر طبق احتیاجات و نیازهای اجتماع مدرن بگذاریم. پس به طور خلاصه نتیجه خواهیم گرفت که معماری مدرن نتیجه تداوم در پاسخگویی به نیازهای واقعی جامعه مدرن عینیت یافته است نه صرفا بر اساس سلایق و تجربیات زیبایی شناسی معمارانه معماران زمان خود.

معماری مدرن با تغییرات تکنیکی، اجتماعی و فرهنگی مربوط به انقلابات صنعتی متولد می شود و اگر بخواهیم از اجزاء منفرد آن صحبت کنیم می توانیم بگوییم که معماری مدرن از همان بدو انقلاب صنعتی یعنی حدود 1760 شروع شده است.

بعد از این که هر یک تحولات مجزا و به روشنی مشخص و تعیین شدند احتیاج به تشکل آنها با یکدیگر پدید می آید. هنگامیکه این احتیاجات به صورت برنامه کار درآمد معماری مدرن به عنوان وسیله ای برای نزدیک ساختن افکار به اعمال و نیازهای جامعه مدرن  متولد می شود. این مسئله برای اولین بار و روشنی و وضوح با کارهای ویلیام موریس در انگلستان صورت عمل به خود میگیرد، به این ترتیب می توان گفت که معماری مدرن هنگامی شروع میشود که موریس عملا شروع به کار می کند. به طور دقیق سال 1862.

نقطه نهایی تمام کوشش ها قدمی است که در بحبوحه جنگ جهانی اول برداشته میشود و تاریخ آن را می توان سال 1919 یعنی وقتی که والترگروپیوس مدرسه وایمار را افتتاح می کند قراردارد بعد از جنگ اول تصور می شدکه می توان با رد هر نوع رابطه با گذشته بسته جدیدی از فرم هایی با ارزش جهانی بوجود آورد، اما مسیر اتفاقات ثابت کرد که چنین چیزی ممکن نیست. این جریان در طی دهه ها توسط مدارس معماری بسیار با اهمیتی چون باوهاوس، خوتماوس، بوزآر، کلاسکو، دانشکده معماری و شهرسازی ریو و پاولیستا پشتیبانی و مورد آموزش قرار گرفت.

به هرحال نباید ازمدنظر دور داشت زمانی که راجع به معماری مدرن صحبت می کنیم صرفا در خصوص مجموعه ای از فرم های نوین صحبت نمی کنیم. بلکه در خصوص نحوه جدیدی از تفکر که هنوز هم نتایج آن به طور کامل مورد محاسبه و ارزیابی قرار نگرفته حرف می زنیم که منافع طبقاتی بدون شک عامل ایجاد آن بوده است.

 چارلز دیکنز در 1859 انقلابات صنعتی را این گونه توصیف می کند:

“بهترین دوران ها و بدترین آنها بود. دوران دانش و عمل و ایمان و بی ایمانی بود. فصل نور و تاریکی بود. بهار امید و خزان نا امیدی بود. همه چیز و هیچ چیز را در برابر خود داشتیم. همزمان به سوی آسمان و قهر زمین روان بودیم”

در دو دهه  میان کودتای اسفند 1299 تا کناره گیری رضا شاه از سلطنت در شهریور 1320 ایران دستخوش دگرگونی ژرفی شد. تشکیل یک دولت نوین نیرومند که می توانست قدرت و نه لزوما مشروعیت خود را به سراسر کشور اعمال کند.

این دولت نوین به عنوان عامل تغییر اجرا و تقویت برنامه کار نخبگان ملی گرا  و بدون کمک و گاه بر خلاف تمایلات طبقات میانی و سنتی جامعه نظیر “علما” اصناف و خوانین عشایری و به طور کلی  آقاها رشد پیدا کرد و گسترش یافت و یک جامعه به ظاهر اروپایی و متجدد از لحاظ جلوه های فرهنگی و فکری و بنیانی را شکل و پرورش داد.

نخستین و بنیادی ترین طبقه ای که از سوی دولت در دوره پهلوی یکم انجام گرفت تاسیس ارتش نوین بر اساس خدمت  نظام همگانی و اجباری بود. اقدامات بسیار دیگری در راستای ایجاد تمرکز و تجدد در پی آن انجام شد. رژیم جدید نظام مالیاتی ایران را سامان داد و از این طریق بردرآمدهای دولت افزود.

نظام بانکداری و گمرکی را اصلاح کرد و به بسیج منابع برای تحقق طرح های مهم عام المنفعه پرداخت که از جمله این برنامه ها می توان به برنامه های خرید کلان اسلحه، جاده سازی و احداث راه آهن سراسری کشور اشاره کرد.

افزون به ارتش ستون دیگر نظم جدید دیوان سالاری مدنی بود که توسعه و تجدید سازمان یافت . ضمن اینکه سازمان اداری کشور با سلسله مراتب به شدت کنترل شده توسط وزارت کشور کاملا شکل و تمرکز یافته بود نظام قضا نیز در درون وزارت دادگستری متمرکز شد و مجموعه قوانین بازرگانی در سال 1304 و قوانین کیفری در سال 1305 و قوانین مدنی  در 1307 تهیه و به تصویب رسید.

نفوذ بیگانه کاهش یافت و گروه های خود مختار عشایری و در واقع خودسر و صاحبان قدرت ایالتی زیر سلطه دولت قرار گرفتند. نظام آموزشی و علمی نوین با ایجاد مدارس ابتدایی و متوسطه شروع به کار کرد و دانشگاه تهران در سال 1312 در تهران افتتاح شد. بنابراین شالوده های نیک و بد دولت جدید و جامعه جدید ایرانی طی دو دهه میان سال های  1300 تا 1320 پی ریزی شد.

تهران به عنوان پایتخت تعریف جدیدی به خود گرفت برج ها و  باروها برچیده شد، تهران دیگر دارالخلافه نبود پایتخت بود. محلات و خیابان های تازه احداث شد و وسعت شهر رو به بزرگی گذاشت این رقم  11 مرتبه از طهران زمان  فتحعلیشاه و  5/2 مرتبه از زمان ناصرالدین شاه بزرگتر بود پایتخت کانون تحقق تحولاتی بود که پس از سرکوب انقلاب مشروطه فقط در ذهن طبقه میانی جامعه و مشروطه خواهان بود درست در همین زمان بود که جاده تحولات صنعتی و پیامد هایش در حوزه معماری یعنی معماری مدرن به ایران رسید که با بسیاری ارزش های سنتی  سر آشتی نداشت.

پس از افول قدرت پهلوی اول وانبوه موضوعات پس از آن خیزش بعدی هشت سال پس از کودتای سیاه 28 مرداد 1332 یعنی اوایل دهه چهل شمسی به بار نشست. این بار بر خلاف دوره پیشین  شهر ها بر خلاف طبیعت و ساختار مدنی خود رشد داده شد. برنامه ها و طرح های شهری تهیه شده در این دوران که اولین طرح های جامعه محسوب می شدند.

بر خلاف ظرفیت های تاریخی و طبیعی طرح اندازی می گردند وکمتر به ویژگی های طبیعی و تاریخی و بیشتر به پیاده کردن فرم های تجدیدی شهرسازی تکیه و تداوم داشته اند که در  آن  هم در تقلایی بی حاصل در زیر چرخ  بروکراسی نیمه جان و اقتدار فرایندهای مالی و پولی تقریبا خرد شده و بی تاثیر و یا کم تاثیر مانده اند.

از چهره شهرها می توانیم بخوانیم که موانع فن سالارانه بر هدایت آگاهانه توسعه شهر به نحو فجیهی پیروز شده و بازار پر رونقی برای سوداگری مستغلات فراهم کرده اند که اگر ادامه دهیم تا چند دهه دیگر، زندگی در این کانون های زیستی بسیار پر مخاطره خواهد بود. حرکت بر خلاف جریان های طبیعی و تاریخی فهم شهرها را مشکل ساخته و هم اکنون با شهرهای روبرو هستیم که به این نادیده انگاری عکس العمل نشان می دهند.

شهر هایی که کوشین می شود با ابتکار پیمانکاران پل و تونل شکل و شمایل شهر به خود بگیرند که البته نخواهند گرفت. بی تردید مسیر کیفیت طلبی و زیست پایدار در شهرها از مسیر حفظ و نگاهداشت ارزش های تاریخی وطبیعی به جانمانده از دوران پیشین، گذشته، چرا که بدون توجه و تمرین و ممارست بر آن مسیر، خلق و ایجاد آن چه نیست و ضروری به نظر می رسد هرگز مقدور نخواهد بود.

منبع: یاداشت فرزاد رستمی فر عضو هییت مدیره مهندسین مشاور آمود در روزنامه همدلی