«هیچ‌کس در خانه نیست»، عنوان یادداشتی در نشریه «تایم» که در آن به وضعیت وخیم کشورهابا بحران پیری جمعیت اشاره می‌کند.
در حال حاضر و مطابق با آمار رسمی منتشرشده توسط سازمان‌های بین‌المللی، آهنگ رشد جمعیت در جهان نسبت به نیم قرن گذشته، کاهش یافته و جمعیت کره زمین به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته به‌سرعت در حال پیر شدن است.
در این میان، مقامات سیاسی کشورهای گریبانگیر معضل پیری جمعیت از جمله کره جنوبی، روسیه، آلمان، فرانسه و ژاپن اهتمام بالایی به موضوعات جمعیت‌شناختی خود داشته و سعی دارند با ارائه‌ی مشوق‌هایی در جهت ترغیب خانوارها برای فرزندآوری بیشتر، معضلات جمعیتی کشور خود را مدیریت کنند. در مقاله‌ی حاضر به بررسی تجربه‌ی کره جنوبی در این خصوص پرداخته می‌شود.
در عرض یک دهه، کره جنوبی در تلاش برای رفع بحران جمعیتی خود معادل یک اقتصاد کوچک اروپایی هزینه صرف کرده است. درحالی‌که نرخ تولد در این کشور همچنان در پایین‌ترین سطح خود در جهان قرار دارد.
رئیس‌جمهور مون جائه، که خود را به‌عنوان یک رئیس جمهور فمینیست و حامی حقوق زنان توصیف می‌کند، در سال جاری اقدام به ترسیم چشم‌اندازی تازه برای کشور متبوع خود کرد: احترام بیشتر برای زنان.
در پایان سال گذشته، کره جنوبی اعلام کرد که قصد دارد برخی از موانع سد راه استخدام زنان را برطرف کند و به این ترتیب هر دوی والدین خواهند توانست همزمان به مرخصی زایمان بروند و همچنین دریافتی آن‌ها نیز در زمان مرخصی زایمان افزایش خواهد یافت. کارفرمایان هم در صورت کاهش ساعات کار والدین، مشوق‌هایی دریافت خواهند کرد.
به‌گفته‌ی شین یون کیانگ، از اقتصاددانان سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه:
تلاش برای برقراری برابری جنسیتی باید در اسرع وقت پیگیری شود.چرا که کره جنوبی در میان کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) بدترین موقعیت کاری را برای زنان دارد، آن هم با وجود آنکه زنان کره‌ای به نسبت همتایان مرد خود از تحصیلات عالیه‌ی بالاتری برخورداند.
درواقع، طی دهه‌های اخیر و باوجود رشد شایان توجه اشتغال زنان در جوامع مختلف، پیشرفت آن‌ها در مشاغل کلان و راهیابی‌شان به رده‌های مدیریتی و سطوح عالی، غیرمعمول و حتی غیرقابل تحمل انگاشته شده و زنان، آگاهانه یا ناآگاهانه در حاشیه قرار گرفته‌اند. بروز چنین شرایطی، موجب پدیدار شدن استعاره‌هایی تازه از جمله «سقف شیشه‌ای» شده است که مقصود از آن، وجود موانع ضمنی و نانوشته‌ای است که زنان را به خاطر جنسیت‌شان از صعود به مراتب بالا و رده‌های کاری استراتژیک باز می‌دارد.
مادران کره‌ای می‌توانند نام خانوادگی خود را روی فرزندشان بگذارند
البته اقدامات ترغیبی دولت در این خصوص، فراتر از محل کار خواهد بود: به‌طور مثال مادران کره‌ای می‌توانند نام خانوادگی خود را روی فرزندشان بگذارند، و به‌علاوه مادران زیر چتر پوشش‌های حمایتی دیگری نیز قرار خواهند گرفت.
درمان‌های ناباروری در زمان تجرد و پیش از ازدواج نیز قابل انجام بوده و افراد می‌توانند پیش از ازدواج نسبت به درمان خود اقدام کنند. کمپین‌های اجتماعی مختلف نیز مردان را تشویق می‌کنند تا بیشتر در امور مراقبت از کودکان و کارهای خانه مشارکت کنند.
البته در سال ۲۰۱۶ نیز دولت قبلی کره جنوبی به ریاست پارک گون هی، نخستین رئیس‌جمهور زن کشور، وبسایتی را در دسترس عموم قرار داد که شامل نقشه‌های آماری از زنان در سن باروری و نمودارهای گرافیکی ازدواج و تولد بوده و هدف از آن، ترویج رقابت بین شهرها و مناطق در زمینه افزایش زاد و ولد بود؛ اقدامی نسنجیده که البته به سرعت طعم شکست را چشید.
درواقع، این وبسایت تنها پس از یک روز و در نتیجه‌ی شکایت زنان به‌دلیل آنکه این سایت آن‌ها را در حد یک دستگاه تولید مثل تنزل داده بود، تعطیل شد.
انتقادات به عملکرد دولت قبلی تا به امروز نیز جریان دارد تا آنجا که به‌گفته‌ی هونگ سوک-یانگ از جمله سازندگان مشهورترین برنامه‌های کودک در تلویزیون کره جنوبی:
از دیدگاه کشور من، زنان در حکم کارخانه‌ی تولیدمثل هستند.
و در پاسخ به دیدگاه خود در خصوص آخرین اقدامات دولت در این خصوص اضافه کرد:
حداقل، تظاهر به شنیدن آنچه که مردم واقعا می‌خواهند، قدمی هرچند آغازین به‌سوی تغییر است.
برنامه‌های بی‌فایده کنار گذاشته می‌شوند
صدای تیک‌تاک بمب ساعتی وضعیت جمعیت‌شناختی و زاد و ولد در کره جنوبی، هر لحظه بلندتر می‌شود. طبق آخرین پیش‌بینی دولت کره، جمعیت این کشور از سال ۲۰۲۷ روند رو به کاهش خود را شروع خواهد کرد و بنا بر گفته‌ی کمیته ریاست جمهوری کره، ظرفیت رشد اقتصادی این کشور می‌تواند حتی به کمتر از یک درصد برسد.
افزایش نرخ زاد و ولد برای مدتی طولانی در صدر سیاست‌گذاری‌های کره جنوبی قرار داشته است
از سال ۲۰۰۶ تاکنون، افزایش نرخ زاد و ولد برای مدتی طولانی در صدر سیاست‌گذاری‌های کره جنوبی قرار داشته است: دولت طی این مدت بالغ بر ۱۵۲.۹ تریلیون وون معادل ۱۳۵.۶۵میلیارد دلار – یعنی تقریبا به اندازه‌ی کل اقتصاد کشورهایی مانند مجارستان و ایالت نوادای آمریکا – برای پرداخت مشوق به خانواده‌های کره‌ای و اختصاص یارانه برای کودکان از بدو تولد تا دانشگاه و فراتر از آن صرف کرده است. بودجه‌‌ی ۲۶.۳ تریلیونی سال گذشته‌ی کره برای اجرای سیاست‌های تشویقی در راستای افزایش نرخ زاد و ولد، تقریبا معادل نیمی از هزینه‌های دفاعی این کشور بوده؛ آن هم در شرایطی که کره هنوز هم با همسایه‌ی شمالی خود در وضعیت جنگی است.
اما به عقیده‌ی متخصصان جمعیت‌شناسی، «پول» موضوع اصلی در این مسئله نیست، چرا که تجربه‌ی کشورهای پیشرفته با نرخ تولد بالاتر مانند فرانسه یا سوئد نشان می‌دهد که برقراری برابری جنسیتی نقش مهم‌تری در این‌خصوص ایفا می‌کند.
تخصیص نابسامان منابع و ریخت‌و‌پاش در بودجه، پیش از این نیز انتقاداتی را به‌دنبال داشته است.
البته، کمک‌های دولتی فراتر از ارائه مشوق‌های فرزندآوری و تخصیص یارانه‌های مراقبتی و آموزشی است. به‌عنوان مثال، دولت به منظور تقویت پیوندهای خانوادگی در میان کره‌ای‌ها، اقدام به ترویج برنامه‌های فرهنگیاز جمله برنامه‌ی موسوم به معبد-مانی (TempleStay) و آموزش آداب دین بودا کرده است و جوانانی را که به‌دنبال شغل در خارج از کشور هستند را نیز تحت پوشش حمایتی خود درمی‌آورد.
با این همه، بسیاری از این برنامه‌ها با کاهش بودجه حمایت از زاد و ولد به میزان یک چهارم و معادل ۲۰.۵ تریلیون وون کره، قطع خواهد شد.
یونگ جی هون، استاد رفاه اجتماعی دانشگاه سئول می‌گوید: «این بودجه‌ها باید از مدت‌ها پیش‌تر قطع می‌شد.»
یونگ صحبت‌های خود را با یک هشدار ادامه می‌دهد:
بااین‌حال، مدت زمان زیادی طول می‌کشد تا جامعه‌ی محافظه‌کار و سنتی شرق آسیا بتواند این اقدام دولت را هضم کرده و بپذیرد.
وانگهی قوانینی مثل قانون فرزندخواندگی و پذیرش فرزند در این کشور بسیار سختگیرانه است.
نوزادان رهاشده، دیگر معضل پیش‌روی دولت کره است که مقامات را بر آن داشت که به کمک نهادهای دینی مثل کلیسا اقدام به اتخاذ روش‌های مراقبتی در این خصوص کند. در همین راستا، نهادهای مدنی نسبت به نصب محفظه‌های گرم در خیابان‌ها اقدام کردند، که والدین کودکان ناخواسته می‌توانستند نوزاد خود را بدون خطر جانی در این گرمخانه‌های مجهز قرار دهند. طبق اعلام مرکز آمار کره، تنها در سال گذشته، ۲۶۱ کودک در سراسر کشور رها شده‌اند؛ که با اتخاذ سیاست‌های پیشگیرانه و مراقبتی، می‌توان سالیانه از آمار مرگ‌ومیر نوزادان به میزان قابل‌توجهی کاست.
مشاغل مردانه
حدود ۵۶ درصد از زنان ۱۵ تا ۶۴ ساله کره‌ای جزء جمعیت شاغل محسوب می‌شوند که این آمار از متوسط کشورهای OECD که تقریبا معادل ۶۰ درصد بوده و نیز به نسبت درصد جمعیت زنان شاغل در دانمارک و سوئد (۷۲-۷۵درصد) که نرخ زاد و ولد در آن‌ها نیز در میان بالاترین رده‌ها در اقتصادهای پیشرفته قرار دارد، پایین‌تر است.
بنا بر ادعای کارفرمایان کره‌ای، زنان جوانی که به‌تازگی ازدواج کرده‌اند نیز به‌دلیل تبعیض جنسیتی، به فرصت های شغلی کمتری دسترسی داشته و به‌سختی قادر به یافتن شغل هستند.
در ماه نوامبر ۲۰۱۸، دادگاه عالی کره طی حکمی علیه یکی از مدیران عامل اسبق شرکت مشهور Gas Safety به‌دلیل آنچه دستکاری در نمرات آزمون مصاحبه‌ی شغلی با هدف حذف زنان از روند استخدام عنوان شد، او را به ۴ سال زندان محکوم کرد.
تمام ۹ عضو هیئت مدیره هیوندای موتور، مرد هستند
هرچند که شرکت سامسونگ الکترونیکس نسبت جنسیتی متعادل‌تری در مقایسه با شرکت‌هایی مثل اپل دارد، و زنان ۴۵ درصد نیروی کار سامسونگ را شامل می‌شوند، اما تنها یک نفر از هر چهار کارمند در مقر مرکزی و واحد مدیریت سامسونگ در کره خانم هستند. به‌علاوه، تمام ۹ عضو هیئت مدیره هیوندای موتور، آقا هستند. درحالی‌که ۶ نفر از ۱۲ عضو هیئت مدیره جنرال موتورز آمریکا از میان بانوان هستند.
به‌گفته‌ی یکی از دستیاران زن شاغل در هیوندای:
تمام دوره های قبل، در طول و پس از زایمان، روی حرفه‌ی ما تأثیرگذار بوده و ما زنان را دچار چالش می‌کند.
تبعیض پرداختی میان زنان و مردان هم اوضاع را برای امثال ما کره‌ای‌ها به مراتب وخیم‌تر کرده است.
گفتنی است که شکاف دستمزد کره‌ای‌ها با نرخ ۳۴.۶ درصد، بالاترین میزان را در میان کشورهای توسعه‌یافته داشته و از میانگین ۱۳.۸ درصدی کشورهای عضو OECD نیز بالاتر است.
سامسونگ در حال استخدام زنان بیشتری به‌ویژه در سمت‌های مدیریتی است
بنا بر گفته‌ی سخنگوی زن هیوندای موتور، این شرکت خود را متعهد به ایجاد فرصت‌های برابر برای همه‌ی اقشار فارغ از جنسیت آن‌ها دانسته و نیز خود را ملزم به مقابله با تبعیض می‌داند. طبق اعلام روابط عمومی سامسونگ، این شرکت نیز در حال استخدام زنان بیشتری به‌ویژه در سمت‌های مدیریتی است و بیشتر پرسنل نیز پس از گذران مرخصی زایمان می‌توانند دوباره به محل کار خود بازگردند. ضمن آنکه مراکز مراقبت و مهدهای کودک سامسونگ نیز قادر به نگه‌داری از سه هزار کودک هستند.
ضعف اقتصادی مانع افزایش جمعیت
بااین‌حال به‌گفته‌ی منتقدان، هرچند که رویکرد دولت نسبت به افزایش نرخ زاد و ولد پیشرفتی محسوس نسبت به گذشته است، اما سیاست‌های شغلی و اقدامات مرتبط با مسکن توسط دولت، در عمل مانعی بر سر راه فرزندآوری‌اند. افزایش حداقل دستمزد به صعود نرخ بیکاری منجر شده و دستمزدهای پایین، امکان خانه‌دار شدن را از بسیاری از اقشار جامعه سلب کرده است.
به‌گفته‌ی یکی از شهروندان فروشگاه‌دار کره‌ای که سه فرزند دارد:
ایجاد یک سازوکار مشخص که ما را قادر می‌سازد تا سرپناهی برای خود داشته باشیم، ضروری‌ترین نیاز امروز ما مردم است.
برخی از صاحب‌نظران همچنین معتقدند که سیاست برقراری تعادل میان کار و زندگی نیز می‌تواند اندکی اوضاع را بهبود ببخشد: دولت در ماه ژوئیه ۲۰۱۸ اقدام به کاهش ساعت کار هفتگی از ۶۸ ساعت به ۵۲ ساعت کرد، با این وجود شهروندان کره جنوبی هنوز هم ۱۵ درصد بیشتر از میانگین کشورهای OECD کار می‌کنند.
اگر نرخ زاد و ولد بهبود نیابد، اقتصاد کره جنوبی تا سال ۲۰۶۰ تا ۵ درصد کوچک‌تر می‌شود
اگر نرخ زاد و ولد بهبود نیابد، اقتصاد کره جنوبی تا سال ۲۰۶۰ می‌تواند ۵ درصد کوچک‌تر شود؛ آن هم به‌دلیل کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌های مراقبت از جمعیت پیر کره که نهایتا موجب کاهش فرصت‌های سرمایه‌گذاری خواهد شد.
صنایع مرتبط با کودکان نیز به‌سرعت در حال نابودی‌اند. به‌طور مثال، یک چهارم از زایشگاه‌های سئول به ورطه‌ی تعطیلی کشیده شده و معلمان و آموزگاران بسیاری نیز در اثر پیر شدن جمعیت از کار بیکار شده‌اند.
با این وجود برخی نیز از اقدامات تازه‌ی دولت، به‌ویژه مواردی که موجب تشویق پدران به پذیرش مسئولیت‌های جدید است، تجلیل می‌کنند. اما اذعان دارند که نتیجه‌ی این سیاست‌ها در آینده‌ی نزدیک متصور نیست و باید بردباری کرد؛ به‌گونه‌ای که ممکن است قبل از به ثمر نشستن اقدامات دولت، بسیاری از کسب‌و‌کارهای مرتبط با کودکان از میان بروند.
مجله خبری ایکسب، بازتاب اخبار و گزارشهای صنعت و اقتصاد ایران و جهان
