تدوین و پیگیری سیاست پولی، رصد و پایش انتقال پولی، تدوین و پیگیری برنامه های اعلام موضع، برنامه ریزی و نظارت بر بازار بین بانکی، برنامه ریزی، نظارت و اجرای عملیات بازار باز و پیشنهاد مقررات سیاست پولی و الگوی نظارت آن از جمله مهمترین وظایف کمیته اجرایی عملیات بازار باز محسوب می شود.
در حالی که بانک مرکزی با سخت ترین شرایط از نظر تحریم های یک جانبه آمریکا رو به رو است و بسیاری از راه ها برای نقل و انتقالات مالی با موسسه های مالی و بانک های جهانی بسته شده است و همین موضوع به کمبود ارز به خصوص دلار و یورو منجر شده؛ رئیس کل بانک مرکزی تلاش می کند تا با روش هایی جلوی نوسانات ارزی و التهاب در بازار را بگیرد و همچنین به دنبال راهکاری و سیاستی بلند مدت باشد که از آن به عنوان اجرای طرح «عملیات بازار باز» نام برده می شود. عملیاتی که از حدود یک ماه پیش عبدالناصر همتی رئیس‌کل بانک مرکزی از اجرای آن از اوایل مهر ماه خبر داد و عملا چند روز پیش با معرفی اعضا کمیته اجرایی عملیات بازار باز در بانک مرکزی کلید خورد.
او در حکمی در آخرین روز شهریور آقایان دکتر محمد نادعلی، محمود نادری کزج، دکتر احمد گودرزی، دکتر رضا بوستانی و دکتر هومن کرمی خرم آبادی را به عنوان اعضای کمیته اجرایی عملیات بازار باز معرفی کرد و نوشت:« بر اساس این حکم، تدوین و پیگیری سیاست پولی، رصد و پایش انتقال پولی، تدوین و پیگیری برنامه های اعلام موضع، برنامه ریزی و نظارت بر بازار بین بانکی، برنامه ریزی، نظارت و اجرای عملیات بازار باز و پیشنهاد مقررات سیاست پولی و الگوی نظارت آن از جمله مهمترین وظایف کمیته اجرایی عملیات بازار باز محسوب می شود.»
در واقع خواسته های رئیس کل بانک مرکزی از اعضا سامان دادن به وضعیت آشفته کنونی است که بر اقتصادی سایه انداخته. نرخ تورم کشور در یک سال گذشته جهشی عجیب داشته و به بیش از 42 درصد رسیده و میزان نقدینگی هم 2000 هزار میلیارد تومان را رد کرده است. بانک مرکزی در چنین شرایطی با اجرای «عملیات بازار باز» به دنبال سامان دادن به وضعیت اقتصادی کشور است. عبدالناصر همتی رئیس‌کل بانک مرکزی یک ماه پیش گفته بود:« سیاست‌های پولی چیزی جز اجرای عملیات بازار باز بانکی نیست، در گذشته برای بانک مرکزی کل‌های پولی مهم بود که البته هم اکنون هم این مساله مهم است، اما بانک مرکزی به دنبال آن است که کل‌های پولی را از طریق عمیات بازار باز کنترل کند.» به گفته او این کار قرار است برای اولین بار از سوی بانک مرکزی انجام شود و نظرات کارشناسی متخصصان پولی در این حوزه اخذ شده و این کار با وسواس انجام خواهد شد.
بازار باز چیست؟
به زبان اقتصادی عملیات بازار باز به عنوان یکی از ابزارهای غیرمستقیم اجرای سیاست پولی، بیانگر چارچوب نهادی خرید و فروش اوراق بهادار پذیرفته شده توسط بانک مرکزی با هدف تاثیرگذاری بر نرخ سود کوتاه مدت در بازار بین‌بانکی و از این طریق تاثیرگذاری بر نرخ‌‌های سود در بازار پول و نهایتاً علامت‌دهی به سایر فعالیت‌های اقتصادی است. در واقع عملیات بازار باز به خرید و فروش اوراق قرضه دولتی در بازار آزاد، برای گسترش یا انقباض میزان پول در سیستم بانکی گفته می‌شود، که توسط بانک‌های مرکزی کشورها انجام می‌شود. خریدها به سیستم بانکی پول تزریق می‌کنند و رشد اقتصادی را افزایش می‌دهند، در حالی که فروش‌ها عکس این را انجام می‌دهند. در سیاست های اقتصادی عملیات بازار باز می‌تواند اهداف متفاوتی را دنبال کند برای مثال بانک مرکزی می تواند از طریق عملیات بازار باز نرخ تورم را تا حدودی کنترل کند.
فرآیند عملیات بازار باز به این صورت است که در مواقع افزایش (کاهش) تقاضای ذخایر بانک‌ها که احتمال انحراف نرخ سود بازار بین بانکی (قیمت ذخایر) از میزان هدف‌گذاری وجود دارد، بانک مرکزی از طریق خرید (فروش) اوراق بهادار و عرضه (جمع‌آوری) ذخایر، نرخ سود بازار را به حول و حوش نرخ سیاستی هدف‌گذاری شده هدایت می کند.
بانک مرکزی در بیانیه ای با اشاره به اهمیت اجرای عملیات بازار باز نوشته است:«طی سال‌های اخیر با وجود گسترش فعالیت بازار بین‌بانکی ریالی، به دلیل تفاوت‌های ساختاری این بازار با سایر بازارهای بین‌بانکی دنیا (نبود حجم قابل ملاحظه اوراق بهادار دولتی، عمق پایین بازار بدهی و فقدان ابزارهای لازم و … )، شرایط حضور موثر سیاست‌گذار پولی در بازار بین‌بانکی ریالی و استفاده از آن به عنوان ابزاری در جهت دستیابی به اهداف تورمی فراهم نشده بود. اما پس از ایجاد بستر مناسب در حوزه انتشار اوراق بدهی دولت به ویژه اسناد خزانه اسلامی و تعمیق بازار آن، با توجه به بند 9 مصوبات جلسه شورای عالی هماهنگی اقتصادی به تاریخ 10.7.1397 و بند «م» تبصره 5 قانون بودجه سال 1398 کل کشور، مجوزهای قانونی لازم جهت انجام عملیات بازار باز توسط بانک مرکزی در قالب خرید و فروش اوراق مالی اسلامی منتشره دولت و وثیقه‌گیری اوراق مذکور در تبادلات با بانک‌ها فراهم شد. تصویب دستورالعمل عملیات بازار باز در جلسه مورخ 27.1.1398 شورای پول واعتبار به عنوان گام نخست در مسیر اجرای این فرآیند صورت گرفت.»
بازار باز چگونه اجرایی می شود؟
اما عملیات بازار باز چگونه از سوی بانک مرکزی اجرا می شود؟ عملیات بازارباز در کشورهای مختلف با سازوکار نسبتا مشابهی به اجرا گذاشته می‌شود. معمولا در گام نخست بانک مرکزی اقدام به شناسایی نرخ بهره بازار پول (موسوم به نرخ بهره بازار) می‌کند سپس از طریق مکانیزم قرض‌دهی و قرض‌گیری که در ادبیات بانکداری با عنوان «تسهیلات قاعده‌مند» شناسایی می‌شود، بازه مشخصی از نرخ بهره شکل می‌گیرد که کف آن نرخ بهره وام‌گیری بانک مرکزی و سقف آن نرخ بهره وام‌دهی بانک مرکزی به شبکه بانکی است. هرگاه نرخ بهره بازار در خارج از این بازه که به «کریدور نرخ بهره» موسوم است، قرار گیرد بانک مرکزی نسبت به خرید و فروش اوراق در بازار بین بانکی اقدام کرده و نرخ بهره را از طریق افزایش یا کاهش عرضه اوراق قرضه به محدوده موردنظر هدایت می‌کند.
مجله خبری ایکسب، بازتاب اخبار و گزارشهای صنعت و اقتصاد ایران و جهان
