گزارش شاخص جهانی نوآوری (GII) کشورها را از نظر نوآوری رده‌بندی می‌کند. این شاخص که به نوعی عملکرد نظام نوآوری کشورها را می‌سنجد، زیرشاخص‌های ورودی و خروجی نوآوری را در کشورهای مختلف ارزیابی می‌کند. ارائه این گزارش از سال ۲۰۰۷ آغاز شده و ایران از سال ۲۰۱۱ در این رده‌بندی حضور داشته است. همان‌طور که در جدول مشاهده می‌شود، حضور ایران در این رده‌بندی با فراز و فرودهایی همراه بوده و در سال ۲۰۲۱ در بهترین جایگاه خود طی ۱۱ سال قرار گرفته است.
گزارش شاخص جهانی نوآوری 2021، در تاریخ 20 سپتامبر 2021 (29 شهریور 1400) با موضوع «ردیابی نوآوری در میان بحران کووید- 19» منتشر شد. در این گزارش، ضمن ارزیابی عملکرد نوآوری 132 کشور جهان، جدیدترین روندهای نوآوری بررسی شده است. ایران که در سال 2020 در جایگاه 67 جهان قرار گرفته بود، در سال 2021 با 7 پله صعود و کسب جایگاه 60 جهان، یکی از کشورهایی است که بیشترین ارتقای رتبه را داشته است. ایران در میان کشورهای دارای درآمد متوسط به بالا در جایگاه 13 و در میان کشورهای منطقه آسیای مرکزی و جنوبی، پس از هند (46)، در جایگاه دوم قرار گرفته است. همچنین کشورهای برزیل، ایران و پرو برای اولین بار در سال 2021، عملکردی فراتر از سطح توسعه خود داشته‌اند و برزیل، چین، هند، ایران، ترکیه و روسیه کشورهای دارای درآمد متوسط با خوشه‌های برتر علم و فناوری هستند که در میان آنها بیشترین رشد مربوط به دهلی، بمبئی و استانبول است.
دستیابی به رتبه 60 جهانی، 2 منطقه‌ای و ارتقای 7 رتبه‌ای نسبت به سال قبل، نتیجه توسعه بوم‌سازگان (ecosystem) نوآوری کشور و تلاش و تعامل مثبت بازیگران مختلف آن از جمله نهادهای سیاستگذار (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علمی و فناوری، شورای عالی عتف و…)، نهادهای حمایتی (صندوق نوآوری و شکوفایی، صندوق‌های پژوهش و فناوری، سرمایه‌گذاران خطرپذیر، پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد و نوآوری، شتاب‌دهنده‌ها و کارخانه‌های نوآوری و…)، صنایع بزرگ و متعارف، شرکت‌های دانش‌بنیان، خلاق و فناور است. تمرکز این نوشتار بر تحلیل نقش‌آفرینی صندوق نوآوری و شکوفایی و شرکت‌های دانش‌بنیان در جهش کشور در شاخص جهانی نوآوری است.
محاسبه شاخص جهانی نوآوری بر مبنای دو دسته شاخص ورودی و خروجی نوآوری انجام می‌شود. در گزارش GII 2021، از 81 زیرشاخص در قالب 7 رکن (5 رکن مربوط به شاخص‌های ورودی و 2 رکن مربوط به شاخص‌های خروجی) برای محاسبه امتیاز و رتبه کشورها استفاده شده است. مدل سال 2021 تغییرات جزئی نسبت به سال 2020 داشته است از جمله:
*در رکن «پیچیدگی بازار»، زیرشاخص «تعداد معامله‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر» به دو زیرشاخص «سرمایه‌گذاران خطرپذیر (نسبت تعداد معامله‌ها به سرانه تولید ناخالص داخلی)» و «جذب‌کنندگان سرمایه خطرپذیر (نسبت تعداد معامله‌ها به سرانه تولید ناخالص داخلی)» تفکیک شده است. شاخص «تجارت، رقابت، مقیاس بازار» به «تجارت، متنوع‌سازی و مقیاس بازار» تغییر یافته و پیرو آن از زیرشاخص «متنوع‌سازی صنعت داخلی» به جای «شدت رقابت محلی» استفاده شده است.
*در رکن «خروجی‌های دانش و فناوری» به جای زیرشاخص «جریان خالص خروجی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی» از «پیچیدگی تولید و صادرات» استفاده شده است. همچنین زیرشاخص «درصد تولید با فناوری بالا و متوسط» با رویکردی سخت‌گیرانه‌تر به «درصد تولید با فناوری بالا» تبدیل شده است.
صندوق نوآوری و شکوفایی با طراحی و ارائه خدمات متنوع به شرکت‌های دانش‌بنیان بر ارکان مختلف ورودی و خروجی شاخص جهانی نوآوری تاثیرگذار است. یکی از مهم‌ترین زیرشاخص‌هایی که می‌توان تاثیر حمایت‌های متنوع صندوق را در آن مشاهده کرد، «درصد تولید با فناوری بالا» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری) است که با وجود حذف «فناوری‌های متوسط» از این شاخص، باز هم به عنوان یکی از قوت‌های کشور در میان کشورهایی با سطح درآمد مشابه مطرح است و رتبه ایران در این زیرشاخص 28 (از 132) است. کسب این رتبه و جایگاه با وجود محدودیت‌های ناشی از کرونا طی سال گذشته، نشان‌دهنده توان و همت بالای شرکت‌های دانش‌بنیان و حمایت همه‌جانبه نهادهای مختلف از جمله صندوق نوآوری و شکوفایی است.
همچنین با وجود شیوع کرونا و مشکلات و محدودیت‌های اقتصادی ناشی از آن برای کسب‌وکارها، وضعیت ایران در زیرشاخص تحقیق و توسعه (در رکن سرمایه انسانی و پژوهش) ثابت مانده است و در زیرشاخص نیروهای دانشی نیز جایگاه ایران تنها یک رتبه کاهش یافته است. همزمان با شیوع ویروس کرونا و محدودیت‌های ناشی از آن، صندوق نوآوری و شکوفایی به منظور کمک به حفظ بقای شرکت‌های دانش‌بنیان و کمک به بازیابی و بهبود آنها پس از رفع محدودیت‌های کرونایی، تسهیلات متنوعی را طراحی و به شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه کرد. از جمله این تسهیلات می‌توان به اعطای تسهیلات ویژه برای توسعه محصولات پیشگیری و مقابله با کرونا، تسهیلات ویژه شرکت‌های آسیب‌دیده از کرونا، توسعه خدمات هم سرمایه‌گذاری با مشارکت سایر نهادهای تامین مالی نوآوری و آغاز حمایت بلاعوض از تحقیق و توسعه در شرکت‌های دانش‌بنیان اشاره کرد. در سال 99 و نیمه اول 1400 به ترتیب بیش از 5400 و 2400 میلیارد تومان انواع تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه شده است. با شیوع کرونا نیز بیش از 350 میلیارد تومان برای 70 طرح تولید اقلام مقابله با کرونا و 400 میلیارد تومان به شرکت‌های آسیب‌دیده از کرونا تسهیلات داده شده است.
همچنین برنامه‌های آموزشی و مشاوره‌ای متنوعی برای مدیریت بحران کرونا و حفظ و رشد کسب‌وکارهای دانش‌بنیان در شرایط بحرانی طراحی و با حمایت بلاعوض صندوق نوآوری و شکوفایی اجرا شد. در سال 99 و نیمه اول 1400، نزدیک به 2 میلیارد تومان حمایت بلاعوض برای خدمات آموزش و مشاوره پرداخت شده است.
بخش دیگری از خدمات صندوق مربوط به حمایت‌های بلاعوض از دریافت استانداردها و تاییدیه‌ها و حفاظت از دارایی‌های فکری است. در میان زیرشاخص‌هایی که صندوق تاثیرگذاری مستقیم بر آنها دارد، بیشترین بهبود در رتبه ایران مربوط به «نسبت تعداد گواهینامه‌های ایزو 14001 به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن زیرساخت) است که با 15 پله صعود از 92 به 77 ارتقا یافته است. جایگاه ایران در زیرشاخص «نسبت تعداد گواهینامه‌های ایزو 9001 به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری) نیز با ارتقای 9 پله‌ای از 96 به 87 رسیده است. حمایت بلاعوض صندوق در حوزه استانداردهای سیستمی و تخصصی در سال 99 بالغ بر 860 میلیون تومان و در نیمه اول 1400 بیش از 500 میلیون تومان بوده است.
رتبه ایران در 6 زیرشاخص، تک‌رقمی است که سه زیرشاخص آن مربوط به حوزه مالکیت فکری است. ایران در زیرشاخص‌های «نسبت ثبت علامت تجاری به سرانه تولید ناخالص داخلی» و «نسبت ثبت طرح صنعتی به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های خلاق) به ترتیب رتبه 1 و 4 را دارد که به عنوان قوت کشور نسبت به کشورهای دارای سطح درآمد مشابه شناسایی شده است. این رتبه‌ها نشان‌دهنده حفظ جایگاه در حوزه ثبت علامت تجاری و ارتقای 10 پله‌ای جایگاه کشور در حوزه ثبت طرح صنعتی است. در زیرشاخص «نسبت ثبت اختراع به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری) نیز رتبه کشور با 7 پله صعود به 7 ارتقا یافته است. در حوزه «نسبت ثبت تقاضانامه PCT به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری) نیز شاهد ارتقای 9 پله‌ای بوده‌ایم و ایران به جایگاه 44 دست یافته است. صندوق نوآوری و شکوفایی حمایت خود در حوزه حفاظت از دارایی‌های فکری را از اواسط سال 1398 آغاز کرده است و در کنار حمایت‌های بلاعوض برای شناسایی و ثبت دارایی‌های فکری، برنامه‌های ترویجی متنوعی را در این حوزه اجرا کرده است. ارتقای شایان توجه رتبه ایران در شاخص‌های مرتبط نشان‌دهنده تاثیرگذاری این برنامه‌ها و حمایت‌ها در درک اهمیت دارایی‌های فکری در میان شرکت‌های دانش‌بنیان و توجه بیش‌ازپیش این شرکت‌ها به حفاظت از این دارایی‌ها است. میزان حمایت بلاعوض صندوق در حوزه حفاظت از دارایی‌های فکری در سال 99 بیش از یک میلیارد تومان و در شش ماه اول 1400 حدود 850 میلیون تومان بوده است.
در زیرشاخص «درصد صادرات فناوری بالا از کل تجارت» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری)، متاسفانه به دلیل محدودیت‌های ناشی از تحریم و نیز شیوع ویروس کرونا، رتبه ایران از 90 به 117 کاهش یافته است. صندوق نوآوری و شکوفایی به منظور کمک به توسعه صادرات دانش‌بنیان در اواخر سال 1399 بسته حمایت از صادرات دانش‌بنیان را تصویب و اجرایی کرده است که در قالب آن، خدمات بلاعوض توانمندسازی و تسهیلات صادراتی به شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه می‌شود. برنامه‌های صندوق برای توسعه بازار داخلی و صادراتی شرکت‌های دانش‌بنیان در سال‌های گذشته شامل حمایت بلاعوض از حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی، برگزاری رویدادهای تبادل فناوری و اعزام هیات‌های تجاری به منظور مذاکره با مشتریان بالقوه داخلی و خارجی و راه‌اندازی نمایشگاه‌های دائمی محصولات دانش‌بنیان در کشورهای هدف صادراتی بوده است که طی سال 99 و نیمه اول 1400 بالغ بر 22 میلیارد تومان حمایت بلاعوض به شرکت‌های دانش‌بنیان پرداخت شده است. در سال 1400، برنامه «یکشنبه‌های صادراتی» به منظور ارائه مشاوره‌های تخصصی صادراتی، انتقال تجارب فعالان و صاحب‌نظران حوزه صادرات (رایزنان و سفرای ایران در کشورهای هدف)، پذیرش هیات‌های تجاری خارجی و مذاکره شرکت‌های دانش‌بنیان با این مشتریان بالقوه از ابتدای سال 1400 در دستور کار قرار گرفته است. از جمله دستاوردهای این رویدادها، که امیدواریم نتایج آن طی سال‌های آتی در شاخص جهانی نوآوری بازتاب یابد، می‌توان به راه‌اندازی دفاتر و نمایندگی فروش محصولات دانش‌بنیان در کشورهای هدف، انعقاد تفاهم‌نامه و قرارداد ایجاد خطوط مونتاژ و تولید محصولات دانش‌بنیان و صادرات برخی محصولات دانش‌بنیان اشاره کرد. به‌علاوه، برای کمک به توسعه صادرات محصولات دانش‌بنیان، تسهیلات ویژه راه‌اندازی خط مونتاژ در خارج از کشور و تسهیلات «جایزه صادراتی» به این شرکت‌ها ارائه می‌شود.
صندوق نوآوری و شکوفایی به عنوان مهم‌ترین نهاد تامین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان همواره در تلاش بوده است با توسعه خدمات متنوع متناسب با نیاز این شرکت‌ها، چتر حمایتی خود را گسترده‌تر کند و زمینه را برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و درنتیجه ارتقای جایگاه کشور در رده‌بندی‌های بین‌المللی، از جمله شاخص جهانی نوآوری، فراهم آورد.
مرضیه شاوردی/مدیر توانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی
مجله خبری ایکسب، انتشار اخبار و رویدادهای اقتصاد و صنعت ایران و جهان، معرفی کارآفرینان و فرصتهای کسب و کار
