گزارش جدید یونسکو درباره ایران نشان‌دهنده این است که به‌رغم تحریم‌ها و قطع صادرات تکنولوژی همچنان تولید علم و رونق نوآوری شرکت‌های استارت‌آپی ادامه پیدا کرده است. هرچند اکنون در سال ۲۰۲۱ درآمدهای شرکت‌های موجود کاهش پیدا کرده؛ اما با این حال رونق اکوسیستم در این مدت و حتی در دوران کرونا هم ادامه داشته است.
«گزارش علم» یونسکو، روندهای حاکم بر علوم در سراسر جهان را رصد می‌کند تا دریابد کشورها برای رسیدن به توسعه از چه گذرگاه‌هایی عبور می‌کنند. نسخه 2021 «گزارش علم» هفتمین سری منتشر شده از سوی یونسکو است و تایید می‌کند که چگونه کشورها با هر سطح درآمد، طی پنج سال گذشته، خود را با اقتصاد دیجیتال و سبز همسو کرده‌اند. داده‌ها نشان می‌دهند گرچه زمان برای رسیدن به اهداف توسعه‌ای تعیین شده در سال 2030 درحال تنگ‌تر شدن است اما کشورها دریافته‌اند که رقابت اقتصادی با سایرین، به سرعت و میزان تبدیل شدن آنان به جوامع دیجیتال وابسته است. با همه این احوال از هر 10 کشور، همچنان 8کشور کمتر از یک درصد از تولید ناخالص داخلی خود را برای تحقیقات در حوزه فناوری اختصاص می‌دهند. در این گزارش به‌طور مفصل بخش نوآوری در ایران مورد بررسی قرار گرفته و یونسکو تاکید می‌کند که به‌رغم سایه سنگین تحریم‌ها در ایران، تقاضای داخلی برای نوآوری در کنار خلأ حضور شرکت‌های خارجی سبب شده است که شرکت‌های دانش‌بنیان سهم خود را در بازار افزایش دهند. فضای تنفسی که در بازه زمانی 2016 تا 2018(به‌واسطه برجام) ایجاد شد، این خلاقیت درون‌زا را بیش از پیش تشویق و ترغیب کرده است. اما آنچه اکنون و در سال 2021 با آن روبه‌رو هستیم کاهش درآمدهای حاصله این شرکت‌ها است.
در گزارش پیشین سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل موسوم به «یونسکو» از روندهای علمی در ایران که در سال 2015 منتشر شده بود، ایران در راستای کاهش وابستگی خود به منابع نفتی، بر آن بود که به سوی اقتصاد دانش‌بنیان خیز بردارد. شاید برجسته‌ترین اقدام در این مسیر از سوی دولت، افزایش حمایت از استارت‌آپ‌ها و سایر شرکت‌های مبتنی بر فناوری بود. روندی که از سال 2015 تا به اکنون طی شده را اما می‌توان به دو دوره زمانی تقسیم کرد. نخست از زمان لغو تحریم‌ها در سال 2016 که به موجب آن، دشواری در دسترسی به فناوری خارجی سبب تحریک و تشویق حمایت از فناوری‌های درون‌زا شد. در این دوران، دولت ابزارهایی را برای حمایت از نوآوری از جمله راه‌اندازی «صندوق نوآوری و شکوفایی» و «ستاد ویژه توسعه نانو» تعریف و تبیین کرد. همچنین دولت، شرکت‌ها را تشویق کرد که مواد اولیه خود را از تولیدکنندگان داخلی تهیه کنند. دومین روندی که در این مدت طی شد، از زمان لغو تحریم‌ها از 2016 در سایه توافق ایران با قدرت‌های جهانی بود که در پی آن دانشمندان ایرانی با تکنولوژی‌های پیشرفته فرامرزی ارتباط نزدیکی پیدا کردند. گرچه این ارتباط سبب افزایش خلاقیت در ایران شد، اما با خروج ایالات‌متحده از توافق هسته‌ای، تحریم‌ها بار دیگر بر مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی ایران سایه انداختند و دانشمندان ایرانی حتی قادر به سفارش کتاب از خارج از کشور نبودند.
گزارش 2021 علم اذعان می‌کند که در این ایام با وجود تحریم‌های طاقت‌فرسا بر ایران و نفت این کشور، پشتیبانی از شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها روندی رو به جلو داشته است. می‌توان گفت که بیشترین تاثیری که اعمال مجدد تحریم‌های ایالات‌متحده بر روندهای علمی و مهندسی در ایران داشته است، کاهش صادرات محصولات با تکنولوژی پیشرفته و تکنولوژی متوسط بوده است. در فاصله سال‌های 2014 تا 2017 و تا پیش از اعمال تحریم‌ها در 2018، صادرات کالاهای دانش‌بنیان رشدی 5برابری را تجربه کرده بود. با اعمال تحریم‌ها اما مشکلات اقتصادی و مالی، توامان با اختلال در تامین مواد اولیه، گریبان شرکت‌ها را گرفت. آمار و ارقام گواه آن است که به‌طور کلی در پنج سال گذشته، ایران شاهد رونق نوآوری‌های درون‌زا بوده است. در 2015 اولین مراکز شتاب‌دهنده نوآوری در ایران تاسیس شد و تا 2020 بالغ بر 49 شتاب‌دهنده نوآوری کار خود را آغاز کردند. همچنین 113 مرکز نوآوری با مشارکت پارک‌های علم و فناوری و دانشگاه‌های بزرگ افتتاح شدند.
کمپانی‌ها از سوی دولت تشویق شدند که در حوزه‌های متفاوتی از جمله اقتصاد دیجیتال، آب، انرژی، لیزر و فتونیک، هوا و فضا، نرم‌افزار، کشاورزی و حمل‌ونقل تمرکز کنند. نتیجه این سیاست، صعود ایران به رتبه 61 در «شاخص جهانی نوآوری» در سال 2019 بود، این درحالی است که در سال 2015 ایران بر سکوی 106ام در میان 129 کشور ایستاده بود.
بنا بر این گزارش تا سال 2018 بالغ بر 524 شرکت بیوتکنولوژی در ایران فعال شده و فروش محصولات نانو در طی سه سال رشدی 12برابری پیدا کرده است. تولید داخلی دارو نیز از سال 2015 روندی صعودی به خود گرفته است؛ در سال 2018 ارزش بازار داخلی دارو که 70درصد از کل بازار را شامل می‌شد، بالغ بر 5/ 4میلیارد دلار بوده است. شرکت‌های داخلی در سال 2019 تسلطی 95درصدی بر بازار پیدا کردند و بخش عظیمی از محصولات خود را به 17 کشور، به‌ویژه به اروپا صادر می‌کردند.
در 5سال گذشته، اکوسیستم دیجیتال ایران شاهد رونق سیستم‌عامل‌های آنلاین بود و یونسکو برای مثال به تاکسی‌های آنلاین چون اسنپ و تپسی، بازارهای آنلاین چون دیوار و دیجی‌کالا و پلت‌فرم‌هایی چون آپارات و کافه بازار اشاره کرده است. همه‌گیری ناشی از کووید نیز در این میان، به افزایش عرضه و تقاضای خدمات آنلاین دامن زده است. استفاده از اینترنت موبایل که در سال 2015 تنها 40درصد بود در سال 2020 به 70درصد رسید. درحال‌حاضر بالغ بر دو سوم از موبایل‌ها در ایران به اینترنت دسترسی دارند.
همچنین در سال 2017 بودجه اختصاص داده شده برای تحقیق و توسعه بالغ بر 83/ 0درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را شامل می‌شد. «مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور» بنا داشت که تا پایان برنامه پنجم توسعه تا سال 2017 این سهم را به 3 درصد افزایش دهد و این سهم را تا پایان برنامه ششم توسعه، به عبارتی تا پایان سال 2021 به 4درصد از تولید ناخالص داخلی کشور برساند. با این حال به‌نظر می‌رسد انگیزه‌های بازار به اندازه کافی قوی نیستند تا بتوانند سرمایه‌گذاری تجاری در تحقیق و توسعه را تقویت کند؛ در نتیجه سهم تحقیق و توسعه صنعتی کاهش یافته است. از سوی دیگر، شمار درخواست‌ها برای ثبت اختراع در «مرکز مالکیت معنوی ایران» روندی صعود داشته گرچه تعداد اختراعات ثبت شده محلی، کاهش پیدا کرده است. بسیاری از مخترعان ایرانی، دستاوردهای خود را به دفاتر ثبت اختراع بین‌المللی ارائه می‌دهند. براساس «شاخص جهانی نوآوری» ایران یکی از سه کشور برتر در زمینه پیشرفت در نوآوری است و بیشترین دستاورد آنان مربوط به کیفیت زیرساخت‌ها به‌ویژه در مورد فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) برای ارائه خدمات عمومی است.
مساله انرژی‌های تجدیدپذیر نیز از منظر نویسندگان گزارش یونسکو دور نمانده است. براساس این گزارش، گرچه چشم‌انداز 20 ساله ایران برای سال 2025، افزایش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر تا 8/ 1درصد از کل سبد انرژی است اما همچنان حجم عظیمی از انرژی کشور از سوخت‌های فسیلی تامین می‌شود. این در حالی است که برنامه ششم توسعه ملی، سهم بلندپروازانه 5درصدی برای انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال 2021 در نظر گرفته است. در فوریه 2020، بالغ بر 120 نیروگاه بادی و خورشیدی در ایران فعال بودند، اما این شمار، تنها سهمی یک درصدی از کل سبد انرژی را تامین می‌کنند. در سال 2017 دو قرارداد بزرگ برای ساخت نیروگاه‌های خورشیدی با شرکای خارجی منعقد شد. اولین مورد، قرارداد با یک شرکت نروژی برای تولید 2گیگاوات انرژی تا سال 2022 و دیگری قراردادی به ارزش 500میلیون یورو با شرکتی بریتانیایی بود؛ هر دوی این قراردادها به‌دلیل بازگشت تحریم‌های ایالات‌متحده از حیز انتفاع خارج شدند.
پارادوکس نوآوری و آینده پیش‌رو
با وجود دستاوردهای قابل‌توجه ایران در زمینه‌های دانش‌بنیان، این کشور همچنان با پارادوکس نوآوری دست و پنجه نرم می‌کند، چرا که با چالش تبدیل دانش به دستاوردی صنعتی و عدم اطمینان در باب فروپاشی این دانش مواجه است. این پارادوکس با نزدیک‌تر ساختن عرضه و تقاضا در سیستم نوآوری از جمله با توانمندسازی واسطه‌هایی که نیاز صنعت را درک می‌کنند قابل حل است. گرچه اقدامات قابل‌تقدیری چون «صندوق ملی نوآوری» در این پنج سال انجام شده اما به سرمایه‌گذاری باید فراتر از ارائه وام و تسهیلات توجه شود.
این گزارش تاکید می‌کند که ایران در باب سیاست‌ها و بسترهای لازم برای ارتقای علم، فناوری و نوآوری کمبودی ندارد؛ اما نکته اصلی در این میان، نحوه پیاده‌سازی بهینه این سیاست‌هاست. اکوسیستم نوآوری در این دوره پنج ساله پیشرفت چشمگیری داشته و اندکی هم‌افزایی و انسجام بیشتر میان بخش‌های مختلف، سبب جهش آتی آن خواهد شد. در نهایت آنکه چشم‌اندازهای اقتصاد دیجیتال در ایران امیدبخش است به‌خصوص اگر سرمایه‌گذاری به سوی فناوری‌های نوظهور همچون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و بلاک‌چین هدایت شود.
مجله خبری ایکسب، انتشار اخبار و رویدادهای اقتصاد و صنعت ایران و جهان، معرفی کارآفرینان و فرصتهای کسب و کار
