مجله خبری ایکسب / روند جهانی انرژی در دنیا، گذار از انرژی‌های فسیلی و جایگزینی انرژی‌های تجدیدپذیر است. این مسیر، بهره‌وری بخش انرژی در جهان را که اکنون دست به گریبان با چالش‌های محیط زیستی است، بهبود می‌بخشد و انتشار آلاینده‌ها را نیز کاهش می‌دهد. آیا ایران نیز با این روند جهانی همسوست؟
یکی از ویژگی‌های که کشورمان با آن شناخته می‌شود، منابع عظیم نفت و گاز است با این حال، سال‌هاست ایران با چالش‌هایی در زمینه انرژی دست‌وپنجه نرم می‌کند و نمود آن را در خاموشی‌های بخش خانگی، تجاری و صنعتی می‌بینیم. از یک طرف، وابستگی شدید به سوخت‌های فسیلی و از طرف دیگر، تحریم‌های بین‌المللی و فرسودگی زیرساخت‌ها، باعث شده است کشورمان در مسیر گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر با موانع جدی روبه‌رو شود.
مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارشی با عنوان «کلان‌روند انرژی و پیامدهای آن برای ایران» با تشریح روند عرضه و تقاضای انرژی در سطح جهان یا کلان‌روندهای انرژی، نسبت ایران به وضعیت کنونی و روند پیش‌روی این کلان‌روندها را بررسی کرد.
عصر گذار انرژی
«گذار از انرژی‌های فسیلی به انرژی‌های تجدیدپذیر»، کلان‌روند انرژی جهان است که مهمترین ابعاد آن، کربن‌زدایی، گرمایش زمین، امنیت انرژی و توسعه پایدارند. ستون‌های اصلی این گذار، انقلاب فناوری و عرضه محصولاتی همچون خودروهای الکتریکی و سلول‌های فوتوولاییک خورشیدی است. در این میان، استفاده از الکتریسیته حاصل از منابع تجدیدپذیر، بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱ نزدیک به ۵۰ درصد رشد داشته؛ این موضوع در کاهش آلاینده‌های کربنی نیز تأثیرگذار بوده است.
با این حال، خاورمیانه یکی از معدود مناطق دنیاست که استفاده از انرژی پاک برای تولید برق در آن پیشرفت چندانی نداشته است. فقط ۵ درصد از کل انرژی مورد نیاز خاورمیانه از این منابع تأمین می‌شود؛ سهم انرژی بادی و خورشیدی در تولید برق ۲ درصد بوده و این در حالی است که کشورهای خاورمیانه با چالش‌های مهم انرژی و آب و هوا مواجه‌اند.
در سال ۲۰۲۳ حدود ۷۶ درصد از انرژی مورد نیاز منطقه از گاز و ۱۸ درصد نیز از سایر سوخت‌های فسیلی تأمین می‌شد و ضریب انتشار کربن در منطقه بالاست. در سال ۲۰۲۳ به طور میانگین برای تولید هر کیلوات ساعت، ۶۵۸ گرم دی‌اکسید کربن وارد جو شده در حالی که میانگین جهانی انتشار دی‌اکسید کربن برای تولید هر کیلووات ساعت، ۴۸۰ گرم است.
وضعیت انرژی در ایران
در ادامه این گزارش، وضعیت انرژی در کشورمان با ارائه آمار و ارقام مرتبط بررسی شده است. در دو دهه گذشته، تقاضای برق در ایران ۲۱۲ درصد رشد داشته است. این رشد سریع، بیشتر آن از طریق تولید برق از سوخت‌های فسیلی پاسخ داده شده است.
در سال ۲۰۲۲ فقط ۱.۸ درصد از کل برق مورد نیاز کشور از منابع پاک تولید شده که سهم بسیار پایینی است. تولید برق از انرژی بادی و خورشید در ایران کندتر از میانگین جهانی و سهم برق هسته‌ای در سبد تولید برق ایران فقط یک درصد است.
ضریب انتشار کربن در بخش تولید برق، ۴۹۴ گرم دی‌اکسید کربن به ازای هر کیلووات و بالاتر از میانیگن جهانی است. به طور کلی، در سال ۲۰۲۲، ۱.۵ درصد از کل انتشار دی‌اکسید کربن جهان مربوط به ایران بوده است و کشورمان از نظر ضریب انتشار کربن، در رتبه دهم جهان قرار دارد.
سهم پایین انرژی‌های پاک در حامل‌های تولید برق و انتشار بالای آلایندگی در ایران این پرسش را ایجاد می‌کند که چرا کشورمان از مسیر کلان‌روند گذار انرژی در جهان، دور مانده است؟
دیوار تحریم در برابر انرژی‌های پاک
تحریم‌های بین‌المللی یکی از بزرگ‌ترین موانع توسعه انرژی‌های پاک در ایران هستند؛ نخستین نقش تحریم در این زمینه، عدم تمایل شرکت‌های خارجی در مشارکت در اینگونه پروژه‌هاست به‌گونه‌ای که امکان بهره‌مندی از فناوری و سرمایه خارجی برای این منظور وجود ندارد.
دومین نقش تحریم، فاصله‌ای است که بین ایرانیان و پروژه‌های تحقیقاتی بین‌المللی در زمینه محیط زیست و انرژی ایجاد کرده و موجب شده کشورمان از پیشرفت‌های جهانی در حوزه انرژی‌های پاک دور بماند.
آلایندگی بالا و بازدهی کم
دیگر مانع توسعه انرژی پاک و دور ماندن از گذار انرژی، زیرساخت‌های تولید انرژی در کشور است. فرسودگی زیرساخت‌ها موجب می‌شود ضریب انتشار کربن در بخش تولید برق بالا باشد. بنابراین نیروگاه‌های کشور نه تنها انرژی کم‌بازده تولید می‌کنند، بلکه آلایندگی زیادی هم دارند. علاوه بر این، بالا بودن شدت انرژی و پایین بودن بهره‌وری در بخش‌های تولید و عرضه انرژی، از دیگر چالش‌های پیش‌روی ایران است.
یکی از دلایل بالا بودن شدت انرژی، عمر بالای مخازن نفت و گاز است. علاوه بر این، قدیمی بودن تجیهزات در بخش انرژی و فرسودگی آنها، موجب تلفات بالا در بخش‌های تولید و عرضه انرژی می‌شود و در نهایت، مصرف‌کننده نهایی نیز همانند تولیدکننده، به‌دلیل عدم دسترسی به فناوری‌های نوین که بهره‌وری بالاتری دارند، نسبت به دیگر کشورها انرژی زیادی مصرف می‌کند. این موضوع موجب شکاف عرضه و تقاضا در بخش انرژی شده است. به عنوان مثال در حوزه برق، آمارهای رشد مصرف و ظرفیت نیروگاه‌ها نشان می‌دهد، مصرف با سرعتی بیش از ظرفیت تولید در حال افزایش است.
عدم تحقق اهداف برنامه‌های انرژی
مانع دیگر بازماندن از گذار انرژی، برنامه‌های تدوین شده برای این بخش هستند که معیارهای کمی و سنجش‌پذیر برای بررسی میزان تحقق اهداف خود ندارند. این نقد به اسناد مختلفی از جمله سند ملی راهبرد انرژی کشور که چشم‌انداز و اهدافی را تا سال ۱۴۲۰ ترسیم کرده نیز وارد است. نبود یک برنامه عملیاتی قابل سنجش در این سند، مانعی برای همراهی بخش انرژی کشورمان با کلان‌روندهای جهانی است.
چه باید کرد؟
بخش انرژی کشور باید همزمان با کاهش شکاف بین عرضه و تقاضای انرژی در داخل، با روند جهانی گذار انرژی هماهنگ شود. برای تحقق این هدف، توجه ویژه به افزایش بهره‌وری و سهم انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش شدت انرژی الزامی است.
ترسیم سناریوهای دقیق، انضمامی و واقع‌گرایانه در حوزه انرژی، گسترش همکاری‌های بین‌المللی و نیز اقداماتی در سطح کلان برای رهایی از مسائل ناشی از تحریم‌ها کمک می‌کند تا ایران نیز در مسیر کلان‌روندهای انرژی همگام با جهان حرکت کند.
