شکوفایی اقتصاد آنلاین روسیه پدیده‌ای است که شاید کم‌تر کسی به آن توجه کرده باشد. اقتصاد سنتی روسیه امسال از کاهش شدید قیمت نفت و نیز اپیدمی کرونا ضربات زیادی خورده؛ اما رشد فروش آنلاین در روسیه تقریباً بی‌توجه به این بحران‌ها جلو رفته و حتی با سرعت دورقمی در حال گسترش است.
پیک‌های حامل کالاهایی که به‌صورت آنلاین سفارش داده‌شده‌اند، این سفارش‌ها را حتی به مناطق سرد و دورافتاده روسیه نیز می‌رسانند. مثلاً در منطقه شرق دور روسیه که دمای هوا در زمستان به منفی پنجاه درجه می‌رسد، خرده‌فروشان آنلاین موفق شده‌اند مشتریان خود را با رساندن منظم کالاها راضی نگه‌دارند. البته روش کار آنها با نمونه‌های مشابه در داخل و خارج روسیه فرق دارد. مثلاً اینکه پیک‌های حامل کالا با خودروهایشان کالاهای سفارش داده‌شده را از میان برف و یخ عبور می‌دهند و در نقاط خاصی از مناطق غیرشهری و دورافتاده که به‌عنوان نقطه تحویل کالا تعیین‌شده‌اند، قرار می‌دهند.
در این شرایط، مشتریان انتظار رسیدن کالا به در منزل خود را ندارند ولی حتی تحویل گرفتن سفارششان در نقطه تحویل کالا هم بسیاری از مشکلات آنها را حل می‌کند و با استقبال بی‌نظیری مواجه شده است. مثلاً سفارش‌های آنلاین در منطقه اینگوشتیا در شمال قفقاز به میزان ۳۸۵ درصد و در منطقه بوریاتیا در شرق سیبری به میزان ۲۳۹ درصد افزایش نشان داده است.
در اقتصاد جدید روسیه، شرکت‌های بزرگ به جای آن که به دنبال ساخت خطوط کسب‌وکار منفرد باشند، در پی ایجاد اکوسیستم‌های کامل کسب‌وکار افتاده‌اند. حتی هرماه اخبار زیادی درباره قراردادهای میلیارد دلاری و عرضه‌های بورسی این شرکت‌ها هم منتشر می‌شود.
اما هنوز راه درازی پیش رو قرار دارد. اقتصاد جدید روسیه و میزان نفوذ آن هنوز هم از بازارهای پیشرفته در آمریکا و چین عقب است. تجارت الکترونیک روسیه همچنان شکاف‌های زیادی دارد و سهم بازیگران چندجانبه‌اش هم زیاد نیست. از لحاظ آماری نیز شاید وضعیت روسیه چندان جالب‌توجه نباشد؛ اما این آمار می‌توانند معانی جدیدتری هم داشته باشند.
عدم وجود زیرساخت‌های لجستیک به خصوص در مناطق غیرشهری روسیه دردسر بزرگی است و باعث شده اکثر تامین‌کنندگان آنلاین کالا در روسیه به این نتیجه برسند که باید سیستم شبکه توزیع مخصوص به خودشان را بسازند
به گفته اوکسانا موتسیاستا تحلیل‌گر تجارت آنلاین در موسسه سووا کپیتال، رشد فروش ناشی از تجارت الکترونیک در روسیه در سال ۲۰۱۹ میلادی ۶ درصد بوده؛ در حالی که این رقم در چین ۲۸ درصد، در آمریکا ۱۵ درصد و در لهستان ۸ درصد است. اما قرار نیست این رقم به مدت زیادی در همین حد باقی بماند. در سال جاری میلادی خرده‌فروشی سنتی در روسیه به شدت کاهش نشان داد و در ماه می که تعطیلی‌های اجباری و قرنطینه کرونا برقرار بود، به سطوحی بسیار پایین رسید. البته پس از برداشته‌شدن محدودیت‌ها، خرده‌فروشی سنتی دوباره با قدرت برگشت و به همین دلیل اقتصاد روسیه در نیمه دوم سال احتمالاً بهتر عمل کرده باشد. اما قصه فروش آنلاین در روسیه قصه‌ای کاملاً متفاوت است.
رشد فروش در این بخش دورقمی بوده و محدودیت‌های کرونایی نیز روی آن تأثیر نگذاشته‌اند. حتی بر اساس پیش‌بینی‌های سووا کپیتال، ویروس کرونا باعث تسریع اقبال به بخش خرده‌فروشی آنلاین شده است. این بخش تا پایان امسال تنها ۹ درصد از کل بازار خرده‌فروشی را در دست خواهد داشت اما تا سال ۲۰۲۴ انتظار می‌رود که این رقم به ۲۰ درصد افزایش پیدا کند. موتسیاستا معتقد است که این جهش بسیار قابل توجه است.
امتیازات روسیه در این راستا را می‌توان جمعیت زیاد، اینترنت سریع و قابل دسترس و نیز دسترسی درصد زیادی از مردم به تلفن‌های هوشمند دانست. تعداد جمعیت آنلاین در روسیه حالا از کل جمعیت آلمان بیشتر است. اما یک نکته منفی بسیار بزرگ هم گریبان روسیه را گرفته و آن هم وسعت بسیار زیاد این کشور است. دغدغه تامین‌کنندگان کالا در روسیه این نیست که موجودی کافی دارند یا نه؛ بلکه نگرانی همیشگی آنها چگونگی رساندن کالا به دست سفارش‌دهنده در زمانی قابل قبول است.
میخائیل ترننتیف رئیس بخش تحقیقات در سووا کپیتال می‌گوید: «جغرافیای روسیه یک مانع و دردسر بزرگ در راه رساندن سفارش‌های آنلاین به دست مشتریان است. در مسکو یا سن‌پترزبورگ امکانات آن قدر بالا رفته که سفارش‌ها ظرف نیم ساعت به دست مشتری برسد اما در شهرهای کوچک و مناطق روستایی که اکثراً دورافتاده هم هستند، رساندن کالا بسیار دشوار و هزینه‌بر است و البته جمعیت زیادی در این مناطق زندگی می‌کنند.»
استفاده از سرویس پست روسیه هم چندان سریع نیست و رساندن سفارش‌ها را ممکن است تا چند هفته به تأخیر بیندازد. درواقع عدم وجود زیرساخت‌های لجستیک به خصوص در مناطق غیرشهری روسیه دردسر بزرگی است. به همین جهت، اکثر تامین‌کنندگان آنلاین کالا در روسیه به این نتیجه رسیده‌اند که باید سیستم شبکه توزیع مخصوص به خودشان را بسازند. یکی از موفق‌ترین بازیگران این عرصه، وایلدبریز است که سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در زمینه طراحی و اجرای شبکه دلیوری کالای خود صورت داده است.
یکی دیگر از بازیگران مهم دیگر در بازار تجارت آنلاین روسیه نیز اوزون است که تلاش دارد خود را به وایلدبریز برساند. اوزون اعلام کرده که ۳۰۰ میلیون دلار برای بهبود وضعیت لجستیکی و حمل و نقل کالای خود سرمایه‌گذاری کرده است. بنا بر آمار دیتا اینسایت، وایلدبریز ۱۵ درصد و اوزون ۷ درصد از بازار خرده‌فروشی آنلاین در روسیه را در دست دارند و بعد از آنها علی اکسپرس روسیه (همکاری اشتراکی با علی بابای چین) قرار دارد.
تجارت الکترونیک در روسیه پیش از بروز بحران کرونا داشت با سرعت ده برابر اقتصاد واقعی رشد می‌کرد اما وقوع بحران باعث شد این سرعت حتی بیشتر هم بشود. درست است که در ایام قرنطینه، بعضی از مردم چاره‌ای جز خرید آنلاین نداشته‌اند؛ اما واقعیت این است که وقتی یک مشتری یک بار به‌صورت آنلاین خرید کرد، احتمالش هست که این خرید را در هر شرایطی در آینده هم ادامه بدهد. این تاثیری بزرگ و شگرف بر بازار است. آمار محدودی که در مورد مشتریان جدید آنلاین وجود دارد می‌تواند تصویری از گسترش این بازار را به نمایش بگذارد. مثلاً وایلدبریز اعلام کرده که در نه ماهه اول سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱۲ میلیون کاربر جدید به‌عنوان مشتری در سایت این شرکت فعال بوده‌اند. این رقم برای بازار روسیه بسیار قابل توجه است.
بنا بر پیش‌بینی‌ها، بازار تجارت الکترونیک روسیه در سال جاری میلادی ارزشی برابر با ۲.۵ تریلیون روبل (۳۲.۶ میلیارد دلار) خواهد داشت. بخشی از این تحولات مرهون رشد سریع دسترسی به گوشی‌های هوشمند است؛ اما تأثیر اینترنت پرسرعت روسیه را نیز نباید نادیده گرفت. اکثر شبکه‌ها در این کشور نسبتاً تازه هستند و شرکت‌ها از تکنولوژی‌های جدید در آنها استفاده کرده‌اند. اقبال به استفاده از گوشی‌های هوشمند طوری بالا رفته که فروش این گوشی‌ها رشد دو رقمی داشته است. اسکار هارتمن بنیان‌گذار فروشگاه لباس و مد آنلاین کوپی وی‌آی‌پی در روسیه در سال ۲۰۱۲ پیش‌بینی کرده بود تا سال ۲۰۲۰ میلادی، ارزش تجارت الکترونیک در روسیه به چیزی بین ۵۰ میلیارد تا ۸۰ میلیارد دلار برسد و ظاهراً این حدس تقریباً درست هم از آب درآمده است. تازه این در حالی است که ارزش روبل واحد پول روسیه در سال ۲۰۱۴ تقریباً نصف شد.
با توجه به نکاتی که درباره جغرافیا و مشکلات زیرساخت و حمل و نقل در روسیه گفته شد، شکی نیست که ایجاد یک بیزینس آنلاین به خصوص از جهت لجستیکی در روسیه بسیار گران تمام می‌شود. تنها راه برای اینکه چنین کسب‌وکاری سودده باشد، این است که شرکت مذکور فعالیت خود را به شدت گسترش داده باشد. به نظر می‌رسد حالا بازار روسیه چندین بازیگر بزرگ و مهم در رأس خود دارد؛ اما اینکه بازیگران کوچک با امکانات ضعیف در زمینه رساندن سفارش‌ها چقدر می‌توانند در این بازار عظیم دوام بیاورند سوالی است که در آینده می‌توان پاسخش را پیدا کرد.
همان طور که گفته شد، اوزون حالا دومین بازیگر بزرگ در عرصه تجارت آنلاین روسیه است و در ماه اکتبر گذشته برنامه‌اش برای عرضه در بازار نیویورک را اعلام کرد. پیش‌بینی شده که در آغاز سال جدید میلادی زمینه برای این کار فراهم بشود. در عین حال انتظار می‌رود که اوزون در چند سال پیش رو، رشد سه رقمی را برای خود ثبت کند. این رشد در سال جاری ۱۳۵ درصد بوده و پتانسیل برای رشد بسیار سریع‌تر در این غول الکترونیک هم وجود دارد.
در این میان، چالشی که پیش روی کسب‌وکارهای غیرآنلاین روسیه قرار گرفته هم بسیار مهم و اساسی است. برخی از غول‌های عرصه فروش فیزیکی- از جمله بزرگترین تأمین‌کننده لوازم الکترونیک یعنی ام‌ویدئو- توانسته‌اند با سرعت در مسیر جدید نیز حرکت کنند و مثلاً این شرکت خود را در مقام سوم تامین‌کنندگان سفارش‌های آنلاین لوازم الکترونیک نیز قرار داده و رشد خوبی را ثبت کرده است. اما خرده‌فروش‌های سنتی در روسیه ممکن است در این راه دوام نیاورند و توسط غول‌های این عرصه بلعیده شوند.
رشد تجارت آنلاین در روسیه نشانه خوبی است که می‌تواند نگرانی برخی ناظران از بابت وابستگی شدید اقتصاد این کشور به درآمدهای نفت و گاز را برطرف کند. درواقع رشد بخش خرده‌فروشی و افزایش تقاضای مصرف در داخل می‌تواند به سود اقتصاد روسیه تمام شود.
در این میان، نباید فراموش کرد که چالش‌ها در راه ورود بازیگران جدید به بازار تجارت آنلاین روسیه نیز زیاد است. حتی غولی مانند آمازون نیز هنوز وارد بازار روسیه نشده است. برخی از چالش‌های موجود در این بازار- غیر از مساله لجستیکی و زیرساخت‌ها- این است که روسیه به خاطر مساحت بسیار گسترده‌اش ۱۱ منطقه زمانی مختلف دارد و در عین حال رقابت با بازیگران قدر داخلی روسیه حتی برای غولی مثل آمازون نیز چندان راحت نیست.
مجله خبری ایکسب، بازتاب اخبار و گزارشهای صنعت و اقتصاد ایران و جهان
