صنایع برای رشد و توسعه نیاز به سرمایهگذاری دارند اما قبل از آن باید نیروی کار توانمند و ماهر و دارای اطلاعات روز هم وجود داشته باشد که فرصت رشد صنایع را فراهم کند.
پبچیدگی یک اقتصاد به معنای چندبعدی بودن جریان اطلاعات در کشور و استفاده از این اطلاعات متفاوت در فرآیند تولید کالاهایی است که وارد بازارهای صادراتی می‌شوند و البته قدرت رقابت در این بازار را دارند. اما سؤال این است که چرا مسئله چندبعدی بودن اطلاعات مطرح می‌شود و چگونه این اطلاعات در تعیین شاخص پیچیدگی اقتصادی وارد می‌شود. در گزارش تهیه‌شده توسط دانشگاه ام‌آی تی با عنوان «شاخص پیچیدگی اقتصادی» به این مسئله اشاره شده است که توان افراد برای گردآوری اطلاعات محدود است و یک فرد نمی‌تواند ابعاد مختلف یک موضوع یا موضوعات مختلف را مد نظر قرار دهد.
مثلا یک فرد می‌تواند در زمینه مهندسی مکانیک اطلاعات جامعی داشته باشد اما در نظر گرفتن ابعاد یک پروژه در حوزه اقتصادی، الکترونیکی و شیمیایی در تخصص این فرد خاص نیست ولی تمامی آنها برای تولید یک محصول ارزشمند و قابل رقابت در سطح بین‌المللی ضروری است. به همین دلیل به منظور داشتن تمامی اطلاعات لازم برای تولید کالاهایی که قدرت رقابت در بازارهای بین‌المللی داشته باشند باید شبکه‌ای از افراد با اطلاعات متفاوت در فرآیند تولید حضور داشته باشند و هرچه سطح اطلاعات و تخصص آنها بالاتر باشد امکان تولید محصول بهتری را خواهند داشت.
حال شاخص پیچیدگی اقتصادی با توجه به توانایی کشور در تولید کالاهای مختلف که هریک نیاز به اطلاعات متمایزی دارند محاسبه می‌شود. کشوری که کالاهای متنوع‌تری تولید کند و این کالاها از نظر کیفیت قدرت رقابت در سطح بین‌المللی را داشته باشد به عنوان کشوری که اقتصاد پیچیده‌تری دارد انتخاب می‌شود و برعکس کشوری که تنها در تولید یک دسته از کالاهای خاص مهارت دارد یا محصولات تولیدی‌اش قدرت رقابت در بازارهای بین‌المللی را ندارد به عنوان کشوری که اقتصاد پیچیده ندارد معرفی می‌شود.
در تکمیل این اطلاعات می‌توان گفت که تولید برخی از کالاها مانند موتور جت یا تجهیزات پزشکی نیاز به اطلاعات و تخصص زیادی دارد و شبکه افراد مختلف با اطلاعات و آگاهی‌‌های متفاوت باید در فرآیند تولید آن کالا حضور داشته باشند. این قبیل محصولات در اقتصادهای ساده تولید نمی‌شود بلکه اقتصادهای توسعه‌یافته و پیچیده هستند که می‌توانند به تولید این محصولات روی بیاورند. بنابراین برای تهیه شاخص پیچیدگی اقتصادی باید به ترکیب کالاهای مختلف تولیدی در کشور توجه کرد.
در صورتی که که ترکیب کالاهای تولیدشده نشان از نیاز پایین صنایع این کشور به اطلاعات و شبکه‌‌های اطلاعاتی پیچیده داشته باشد یا زیرساخت‌های صنعتی قدرتمند نیاز نداشته باشد، به عنوان کشوری که دارای شاخص پایین پیچیدگی اقتصادی است معرفی می‌شود ولی اگر ترکیب کالاهای تولیدشده در کشور نمایانگر ساختار پیچیده مورد نیاز برای نگهداری و ترکیب اطلاعات باشد و این اطلاعات در مراحل مختلف تولید مورد استفاده قرار بگیرد، کشور در رده اقتصادهای پیچیده در دنیا معرفی می‌شود.
کشورها چگونه با هم مقایسه می‌شوند؟
برای اینکه شاخصی قابل مقایسه تهیه شود باید امکان مقایسه کشورها فراهم شود. در این گزارش نماد بیرونی شبکه پیچیده و چندبعدی اطلاعات در عملکرد صنایع و کیفیت و نوع محصولات تولیدشده و عرضه‌شده به بازارهای صادراتی معرفی شده است. بنابراین نوع کالاهای صادراتی یک کشور، حجم صادرات کالا به کل صادرات در دنیا و سطح نیاز به اطلاعات و تکنولوژی‌‌های مدرن در فرآیند تولید مد نظر قرار می‌گیرد.
اما محاسبه به این شکل ایراداتی داشت. اول اینکه کشوری مانند چین که اقتصادی بزرگ‌تر دارد حجم صادراتش بیشتر از کشوری مانند اروگوئه است. از طرف دیگر کالاهایی که بیشتر در بازارهای تجاری حضور دارند مانند انواع کفش و پوشاک باید بیش از کالاهای دارای سهم اندک در تجارت جهانی مورد توجه باشند.
حال برای اینکه کشورها از نظر پیچیدگی اقتصادی با هم قابل مقایسه باشند از یک نظریه اقتصادی استفاده شد. طبق این نظریه کشوری در تولید یک کالا مزیت اقتصادی نسبت به دیگر کشورها دارد که بیش از سهم عادلانه خود در بازار جهانی کالاها صادر کند. این سهم تعیین‌شده که در اصطلاح اقتصادی سهم عادلانه نام دارد معادل سهم تجارت آن کالا در کل تجارت جهان است.
به عنوان مثال در سال ۲۰۰۸ ارزش صادرات دانه سویا در دنیا برابر با ۴۲ میلیارد دلار امریکا بود که سهمی معادل ۰.۳۵ درصد کل صادرات دنیا داشت. در همین سال برزیل ۱۱ میلیارد دلار دانه سویا به بازارهای جهانی صادر کرد و کل ارزش صادراتش در سال مورد مطالعه برابر با ۱۴۰ میلیارد دلار بود. در نتیجه سهم صادرات دانه‌‌های سویا به کل صادرات این کشور برابر با ۷.۸ درصد کل صادرات این کشور بود که ۲۲ برابر سهم عادلانه برای صادرات دانه سویا در دنیا است.
به همین دلیل برزیل به عنوان کشوری معرفی شد که مزیت اقتصادی در تجارت دانه سویا دارد. حال مزیت اقتصادی کشورها در صنایع مختلف بر مبنای میزان اهمیت صنعت در اقتصاد و میزان نیاز به اطلاعات در فرآیند تولید و صادرات آن کالای خاص محاسبه می‌شود و از میانگین عددی این شاخص‌ها و در نظر گرفتن ضریبی برای مشخص شدن صنایع پیچیده‌تر نسبت به صنایع ساده‌تر، شاخص نهایی محاسبه می‌شود و کشورها بر مبنای شاخص پیچیدگی اقتصادی با هم مقایسه می‌شوند.
شاخص پیچیدگی اقتصادی ژاپن برابر با ۲.۴۶ محاسبه شد و این کشور در جایگاه دوم دنیا بعد از سوئیس قرار گرفت اما در گزارش سال ۲۰۱۵ ژاپن در صدر فهرست دنیا قرار داشت
پیچیده‌ترین اقتصاد دنیا کدام است؟
طبق این مطالعه کشور سوئیس دارای پیچیده‌ترین اقتصاد دنیا است و استفاده از اطلاعات در فرآیند تولید کالاهای مختلف در این کشور بیش از دیگر کشورهای جهان است. در سال ۲۰۱۶ شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور برابر با ۲.۵۹ بوده است که با حداکثر شاخص یعنی عدد ۳ فاصله بسیار کمی دارد. این شاخص بین منفی سه و سه در نظر گرفته شده است. اما نکته مهم در مورد سوئیس این است که در فاصله سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور رشد کرده و از ۱.۹۵ به مرز ۲.۵۹ رسیده است.
در آخرین گزارش ارائه‌شده توسط این موسسه شاخص پیچیدگی اقتصادی ژاپن برابر با ۲.۴۶ محاسبه شد و این کشور در جایگاه دوم دنیا بعد از سوئیس قرار گرفت. اما در گزارش سال ۲۰۱۵ ژاپن به عنوان کشوری که بالاترین پیچیدگی اقتصادی را داشت معرفی شده بود و در صدر فهرست دنیا قرار داشت.
سومین کشور این فهرست سنگاپور است که شاخص پیچیدگی اقتصادی‌اش از ۲۰۱۱ تاکنون با سرعت بالایی رشد کرده و از ۱.۶۸ به مرز ۲.۱۲ رسیده است. در این کشور سرعت رشد شاخص ثابت و فزاینده بود و هیچ وقفه یا تزلزلی در رشد شاخص ایجاد نشد.
کشورهای کره جنوبی و آلمان در این مطالعه جایگاه چهارم و پنجم را به خود اختصاص دادند. در کشور کره جنوبی شاخص پیچیدگی اقتصادی از ۱.۷۰ در سال ۲۰۱۱ به مرز ۱.۹۷ درسال ۲۰۱۶ رسید ولی در کشور آلمان که صنعتی‌ترین کشور اروپا است شاخص روند کاهشی داشت و از ۱.۹۴ به ۱.۸۹ تنزل یافت.
دلایل مختلفی برای افت شاخص در آلمان مطرح است که مهم‌ترین آنها تحولات اقتصادی و بحران‌‌های مالی در اروپا در سال‌های اخیر است؛ تحولاتی که فشار مالی زیادی به آلمان وارد کرد و این کشور را در وضعیت مالی سختی قرار داد. این روند کاهشی شاخص در کشور سوئد هم مشاهده شده است. در این رده‌بندی امریکا جایگاه هفتم دنیا را دارد و در سال‌های بحران اقتصادی شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور از ۱.۴۹ در سال ۲۰۱۱ به ۱.۳۲ در سال ۲۰۱۵ رسید. ولی بعد از پایان یافتن بحران و افزایش سرمایهگذاری در پروژه‌‌های صنعتی و پیچیده، امریکا توانست شاخص خود را به ۱.۵۲ ارتقا دهد. کشورهای بریتانیا و چک و اسرائیل در این رده‌بندی جایگاه هشتم تا دهم را به خود اختصاص دادند و بررسی شاخص نشان می‌دهد که از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ شاخص در بریتانیا ثابت باقی ماند، در چک کاهش یافت و در اسرائیل روند افزایشی به خود گرفت.
ایران و اقتصادهای مشابه ایران چه جایگاهی دارند؟
در گزارش سال ۲۰۱۶ کشور مالزی به عنوان چهاردهمین کشور این فهرست انتخاب شد و شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور برابر با ۱.۰۳ بود. سرعت بالای رشد شاخص در این کشور هم یکی از نکات مهمی است که در گزارش مد نظر قرار گرفته است و دلیل سرعت بالای رشد هم افزایش سرمایهگذاری در توسعه صنایع پیشرفته و افزایش سرمایهگذاری در ارتقای سطح تحصیلات و مهارت‌های نیروی کار در این کشور بوده است که باعث رشد کارایی صنایع و افزایش سطح ابداعات و اختراعات شده است.
چین هجدهمین کشور این فهرست است و شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور بعد از نوسان‌‌های متعدد به ۰.۸۹ رسید. کشور امارات در این فهرست جایگاه ۳۱ را دارد و روسیه سی و چهارمین کشور است. شاخص پیچیدگی اقتصادی در روسیه با افزایش قابل توجه به مرز ۰.۱۴ رسید. این در حالی است که در سال ۲۰۱۱ شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور برابر با ۰.۰۰۹ بود. دو کشور هند و ترکیه به ترتیب جایگاه سی و هفتم و چهل و یکم این فهرست را دارند. ولی شاخص در این کشورها با سرعت بسیار بالایی کاهش یافته است.
در میان ۸۶ کشوری که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته‌اند ایران در سال ۲۰۱۶ جایگاه ۸۶ را به خود اختصاص داده است
دانشگاه ام‌آی‌تی در مورد دلیل بالابودن سرعت افت شاخص پیچیدگی اقتصادی در کشورهای در حال توسعه‌ای مانند ترکیه نوشت: تمرکز روی ارتقای مهارت و توانایی نیروی کار در یک کشور می‌تواند زمینه ساز رشد کارآفرینی و توسعه صنعتی شود. در سال‌های اخیر و در جریان بحران اقتصادی در بسیاری از کشورها سرمایهگذاری در این زمینه کاهش داشته است و به همین دلیل هم شاخص پیچیدگی صنعتی در این کشورها کاهش یافته است. البته این شاخص در مقایسه بین کشورها تهیه می‌شود و ممکن است دلیل کاهش شاخص کمتر بودن سرعت صنعتی شدن در یک کشور در مقایسه با دیگر کشورها باشد که این هم معضل بزرگی محسوب می‌شود.
اما نگران‌کننده‌ترین مسئله جایگاه ایران در این فهرست است. در میان ۸۶ کشوری که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته‌اند ایران در سال ۲۰۱۶ جایگاه ۸۶ را به خود اختصاص داده است و شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور منفی ۲.۲۹ است. نکته مهم‌تر در مورد ایران افت سه‌پله‌ای این کشور در شاخص نسبت به سال ۲۰۱۵ بود. در سال ۲۰۱۵ ایران توانست جایگاه ۸۳ را به خود اختصاص دهد ولی در سال جاری بعد از کاهش شاخص، در جایگاه پایین‌تر از ماداگاسکار، مغولستان و موریتانی قرار گرفت.
در سال ۲۰۱۱ شاخص پیچیدگی اقتصادی ایران منفی۱.۰۰۳ بود ولی در سال گذشته به منفی ۲.۲۹ تنزل یافت. ایران در میان کشورهایی قرار دارد که سرعت کاهش شاخص در آنها بسیار بالا است و این نشان می‌دهد که اقتصاد کشور در مسیر صنعتی شدن و ایجاد تنوع حرکت نمی‌کند بلکه صنایع این کشور هر روز کوچک‌تر و ضعیف‌تر می‌شوند و قدرت رقابت آنها در بازارهای بین‌المللی کمتر می‌شود.
مجله خبری ایکسب، بازتاب اخبار و گزارشهای صنعت و اقتصاد ایران و جهان
