صنعت تولید نرم‌افزارهای تلفن همراه به حدی رشد کرده است که اکنون از اشتغال‌زا بودن آن صحبت می‌شود و اینکه دولت باید روی آن سرمایه‌گذاری کند یا از آن حمایت کند تا بتواند بخشی از مشکل اشتغال را حل کند.
نرم‌افزارهای تلفن همراه در ایران عمری کمی بیش از یک دهه دارند. شاید بتوان نقطه شروع این پدیده‌ها را که اکنون بیشتر تحت عنوان «اپ» و «اپلیکیشن» آنها را می‌شناسیم، به اولین دوره جشنواره رسانه‌های دیجیتال مربوط دانست که در سال 1386 برگزار شد. این جشنواره که زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شد، دارای یک بخش مستقل مختص نرم‌افزارهای تلفن همراه بود. البته نه تلفن‌های همراه در آن زمان سطح پیشرفته فعلی را داشتند و نه نرم‌افزارهای آنها به سهولت و دقت کنونی کار می‌کردند.
تازه اولین نرم‌افزارهایی که می‌شد آنها را روی تلفن همراه نصب کرد به بازار آمده بودند؛ نرم‌افزارهایی مثل شاهنامه فردوسی یا قرائت قرآن یا برخی بازی‌های ساده روی تلفن همراه. اما به‌تدریج طی سال‌های بعد صنعت نرم‌افزارنویسی برای تلفن همراه پیشرفت سریعی کرد، به‌ویژه در سال 1389 که چند شرکت تولید نرم‌افزارهای تلفن همراه با شرکت‌های خارجی تولیدکننده تلفن مثل سونی اریکسون، ال‌جی و سامسونگ مذاکرات مستقیمی انجام دادند و قراردادهایی برای تولید محتوا بر این بسترها بستند. بنابراین به قول نخبگان و فعالان این حوزه، کم‌کم نه‌تنها اپلیکیشن‌های تلفن همراه در ایران رشد کرد بلکه یک نوع اکوسیستم برای اپ‌ها ساخته شد و رشد کرد که اکنون دوران بلوغ آنها را شاهد هستیم.
پیشرفت سریع
اکنون بازار نرم‌افزارهای تلفن همراه در ایران به‌خوبی گسترش یافته و آمار نیز موید همین ماجرا است؛ نرم‌افزارهای تلفن همراه حدود 36 میلیون کاربر دارند و 23 هزار تیم توسعه‌دهنده نرم‌افزارهای تلفن همراه در این صنعت مشغول به کار هستند. کاربران به بیش از 151 هزار برنامه و بازی تلفن همراه دسترسی دارند و در سال گذشته 1.6 میلیارد بار این برنامه‌ها دانلود یا به‌روزرسانی شدند. اکنون 31 هزار شاغل به‌طور مستقیم و القایی در این صنعت حضور دارند. ایران کمتر نهادی دارد که آمار و اطلاعات مربوط به بازار و صنعت حوزه آی‌تی را منتشر کند.
از میان معدود شرکت‌هایی که اطلاعات این حوزه را منتشر می‌کنند، می‌توان به شرکت «کافه بازار» اشاره کرد که یک اپ استور ایرانی محبوب است و در هر فصل گزارش فصلی و هر ابتدای هر سال گزارش سال گذشته خود را در حوزه نرم‌افزارهای تلفن همراه ارائه می‌کند. آماری که ارائه شد نیز بخشی از گزارش کافه بازار بود که درباره سال 1396 منتشر کرده بود. میزان رشدی که در تراکنش‌ها و دانلودها و کاربری‌های کافه‌بازار به چشم می‌خورد، می‌تواند بازنمای کل صنعت تولید نرم‌افزار تلفن همراه باشد.
توسعه‌دهندگان نرم‌افزار ایرانی
صنعت تولید نرم‌افزارهای تلفن همراه به حدی رشد کرده است که اکنون از اشتغال‌زا بودن آن صحبت می‌شود و اینکه دولت باید روی آن سرمایه‌گذاری کند یا از آن حمایت کند تا بتواند بخشی از مشکل اشتغال را حل کند. در سال گذشته، کافه بازار به کمک نمونه جمع‌آوری‌شده از توسعه‌دهندگان نرم‌افزارهای تلفن همراه، تعداد شاغلان این صنعت را محاسبه کرد. در این محاسبه، کل توسعه‌دهندگان ایرانی بازار در سه سطح مورد ارزیابی قرار گرفتند تا اطلاعات جامعی از تفاوت‌ها میان تیم‌ها بیان شود.
نتایج این ارزیابی مشخص کرد که توسعه‌دهندگان نرم‌افزار ایرانی به‌طور متوسط حدود 20 ماه تجربه فعالیت دارند و بیش از 7 برنامه یا بازی را در بازار انتشار داده‌اند. بر اساس نمونه جمع‌آوری‌شده، متوسط تعداد شاغلان در هر تیم توسعه‌دهنده فعال 1.87 بوده است. بر همین اساس تعداد شاغلان مستقیم صنعت 20 هزار و 700 نفر برآورد شده است. اگر به این تعداد، شاغلان القایی را نیز اضافه کنیم به عدد 31 هزار شغل مستقیم و القایی موجود در صنعت خواهیم رسید.
تعداد توسعه‌دهندگان نرم‌افزارهای تلفن همراه در استان تهران بیشتر از استان‌های دیگر کشور است و بعد از آن، با اختلاف زیادی به‌ترتیب استان‌های خراسان رضوی و اصفهان قرار دارند
تعداد توسعه‌دهندگان نرم‌افزارهای تلفن همراه در استان تهران بیشتر از استان‌های دیگر کشور است و بعد از آن، با اختلاف زیادی به‌ترتیب استان‌های خراسان رضوی و اصفهان قرار دارند. از نظر درآمد شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزار نیز باید گفت که حدود 50 درصد درآمدهای ناشی از فروش برنامه یا خرید‌های درون‌برنامه‌ای نرم‌افزارهای تلفن همراه در استان تهران اتفاق می‌افتد و بعد از آن، استان‌های خراسان رضوی با حدود 15 درصد و اصفهان با حدود 9 درصد قرار دارند. به‌عبارت دیگر، سهم درآمد دیجیتال در استان‌های تهران، خراسان رضوی و اصفهان بیش از دیگر استان‌های کشور است. تخمین زده می‌شود که در حدود 10 هزار نفر در استان تهران در زمینه تولید نرم‌افزارهای تلفن همراه اشتغال داشته باشند و بعد از این استان، به‌ترتیب استان‌های خراسان رضوی و فارس بیشترین شاغلان این حوزه را دارا باشند.
موانع پیش روی صنعت
سال گذشته که بحث فیلترینگ پیام‌رسان‌های داخلی خیلی داغ شده بود، خیلی از مقامات مسئول و برخی از مدیران شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزارهای تلفن همراه به این مسئله اشاره می‌کردند که می‌توان با مهیا کردن زیرساخت‌های لازم برای شرکت‌های تولیدکننده اپلیکیشن و حمایت از آنها، اپ‌های ایرانی خیلی خوبی تولید کرد تا به‌تدریج جایگزین نرم‌افزارهای خارجی شوند. به‌خصوص بعد از زمزمه‌های فیلتر شدن پیام‌رسان تلگرام این موضوع خیلی در محافل مورد بحث قرار گرفت.
اما وقتی که پیام‌رسان‌های داخلی به‌عنوان خط مقدم تولید نرم‌افزارهای تلفن همراه مورد ارزیابی کارشناسان قرار گرفتند، مشخص شد که این صنعت هنوز راه‌های زیادی را برای طی کردن دارد و باید از روی موانع زیادی عبور کند. بنابراین به همین سادگی هم نیست که گفته شود اگر ما به مقوله نرم‌افزاری بپردازیم و زیرساخت و شرایط مناسب را برای شرکت‌های نرم‌افزاری فراهم کنیم، نه‌تنها در داخل کشور موفق می‌شویم بلکه می‌توانیم در بخش صادرات نرم‌افزار نیز وارد شویم.
حالا سوال اینجا است که یک نرم‌افزار تولیدشده در داخل باید چه خصوصیاتی داشته باشد که مورد استقبال مردم قرار بگیرد و حتی باعث شود که کاربران آن را جایگزین نرم‌افزارهای خارجی کنند. نرم‌افزارهای بومی در ایران هم به زبان فارسی هستند و هم فرهنگ و سنت‌های ایرانی را مد نظر قرار می‌دهند و به‌عبارت فنی، کاربرپسندتر از اپلیکیشن‌های خارجی هستند. بنابراین زمینه گرایش به آنها و رقابتشان با نرم‌افزارهای خارجی خیلی راحت‌تر می‌تواند فراهم شود اما به‌شرطی که نقاط ضعف تولید آن در داخل تا حد زیادی رفع شود.
از نظر کارشناسان، صنعت نرم‌افزارنویسی تلفن همراه ایران دارای مشکلاتی است که یکی از مهم‌ترین آنها نشناختن ذائقه مردم است. روزنامه ایران چندی پیش گزارشی درباره موانع و کاستی‌های تولید اپلیکیشن‌های ایرانی منتشر کرده بود که در آن، کارشناسان یکی از دلایل عمده این اتفاق را آشنا نبودن تولیدکنندگان با نیازهای مخاطب می‌دانستند. از نظر آنها، یکی از دلایل استفاده نکردن عامه مردم و جهانی‌نشدن اپلیکیشن‌های تولیدی ایران نشناختن ذائقه مردم و نیازسنجی است، در حالی که برنامه‌نویس‌ها ابتدا باید نیازهای عموم مردم را بسنجند و ببینند که در کدام حوزه‌ها به تولید نرم‌افزار نیاز دارند بعد به سمت تولید آنها بروند. به عبارت دیگر، تولیدکنندگان نرم‌افزار باید مدام بازخوردهای کاربران را بگیرند و با استفاده از اطلاعاتی که از کاربران به دست می‌آید، شرکت‌های فعال در این عرصه اپلیکیشن‌هایی را تولید کنند که کاربر را خوب راهنمایی کند و قابل استفاده باشد.
در خیلی از مواقع، سیاست‌گذاران و مدیران دولتی حوزه تولید نرم‌افزارهای تلفن همراه از توان صادراتی این محصولات صحبت می‌کنند. البته صادرات اپلیکیشن مثل صادرات کالاهای فیزیکی نیست که معمولا از مبادی گمرکی بگذرد بلکه این صادرات در دنیای پیچیده کنونی دارای ابعاد پنهان زیادی است. اما به هر حال، توان صادراتی باید طوری باشد که کاربران خارجی را در عرصه رقابتی نرم‌افزارهای جهانی به خود جلب کند. برنامه‌نویسان باید برای صادرات، کشورهای مختلف را هدف نوشتن اپلیکیشن‌های خود قرار دهند و در این مسیر، کشورهای هم‌زبان همسایه و حتی کشورهای عربی که خطشان به خط فارسی شباهت دارد نیز می‌توانند مقصد صادراتی به حساب بیایند. البته در این عرصه هم شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزارهای تلفن همراه باید با سنجش ذائقه و سلیقه آنها به سمت تولید اپلیکیشن‌هایی بروند که مورد توجه و استفاده این کشورها باشد.
علاقه‌مندی ایرانی‌ها در استفاده از اپلیکیشن‌های پنج حوزه به‌شدت بالا است و این حوزه‌ها عبارت‌اند از بخش‌های نفت و گاز، بانک‌داری، ساختمان، سلامت و غذا و نیز توریسم
وقتی برنامه‌نویس می‌خواهد اپلیکیشنی بنویسد پیش از هر کاری باید نیازسنجی کند و بازار را بشناسد و بداند که کاربران به چه نوع برنامه‌هایی نیاز دارند اما به گفته کارشناسان شرکت‌ها معمولا این موارد را رعایت نمی‌کنند. طبیعی است که اگر برنامه‌نویس‌ها مطالعه و تحقیق نکنند و بدون رعایت اصول این صنعت به سراغ ساخت ایده خود بروند، بعد از تولید ممکن است محصولشان مورد استقبال عموم قرار نگیرد.
مطالعاتی که نهادهای خارج از ایران درباره بازار فناوری ایران انجام داده‌اند نشان می‌دهد که علاقه‌مندی ایرانی‌ها در استفاده از اپلیکیشن‌های پنج حوزه به‌شدت بالا است و این حوزه‌ها عبارت‌اند از بخش‌های نفت و گاز، بانک‌داری، ساختمان، سلامت و غذا و نیز توریسم. اکنون شرکت‌های خارجی در این عرصه‌ها در حال سرمایه‌گذاری هستند و شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزارهای تلفن همراه در داخل نیز نباید از این موضوع غافل باشند. البته در سال‌های اخیر در این زمینه نیز شرکت‌های بومی پیشرفت‌هایی را داشته‌اند. گستره این نرم‌افزارها بسیار وسیع است و موضوعات خلاقه‌ای را نیز می‌تواند تحت پوشش قرار بدهد. برای مثال، اپلیکیشن‌های حوزه سلامت و غذا می‌توانند به مردمی که بیمار یا چاق هستند کمک کنند و توصیه‌هایی ارائه دهند و تا حدی برای مسائل ساده و عادی جای پزشک و متخصص را بگیرند.
همچنین اپلیکیشن‌های مورد نیاز می‌توانند دارای کاربرد عمومی باشند یا اینکه فقط برای متخصصان تولید شده باشند. بنابراین باید گفت بخشی از اپ‌ها قابل استفاده برای عموم نیست و تا حدی بیشتر اپلیکیشن‌های کمک‌ساز هستند و استفاده از آنها زیاد نیست. مانند اتوماسیون اداری یک شرکت خاص که هزار یا 2 هزار نفر در تلفن همراه و تبلت خود از آن استفاده می‌کنند. برنامه‌نویسان می‌توانند با تولید چنین نرم‌افزارهای خاصی نیز درآمد کسب کنند. کارشناسان بر این اعتقادند که توسعه‌دهندگان نرم‌افزارها در داخل ایران ایده‌پردازهای خوبی هستند ولی بازار را خوب نمی‌شناسند و برای اینکه شرکت‌های این حوزه بتوانند درآمدزایی کنند و موفق شوند، باید ایده‌پردازها در کنار افرادی با نگاه اقتصادی کار کنند و مکمل هم باشند.
یکی از موانع رونق و گسترش صنعت نرم‌افزار تلفن همراه، نبود کارشناسانی است که بتوانند کارها را با کیفیت مطلوب پیش ببرند
از سوی دیگر، یکی از موانع رونق و گسترش صنعت نرم‌افزار تلفن همراه، نبود کارشناسانی است که بتوانند کارها را با کیفیت مطلوب پیش ببرند. این روزها بسیاری از وب‌سایت‌ها هستند که نرم‌افزارنویسی تلفن همراه را آموزش می‌دهند یا تبلیغاتی به چشم می‌خورد که خیلی واضح جوانان و حتی نوجوانان را به این سمت ترغیب می‌کنند که برای کسب درآمدهای هنگفت به نوشتن اپلیکیشن روی بیاورند. اما کسانی که سال‌ها در حوزه برنامه‌نویسی کار کرده‌اند، می‌گویند که بسیاری از این جوانان در نهایت از کار سرخورده می‌شوند چون نوشتن اپلیکیشن و نرم‌افزار بیشتر یک کار همراه با عشق و علاقه است و نمی‌توان با هدف صرف کسب درآمد زیاد در مدت‌زمانی نسبتا کم به سمت آن رفت.
علاوه بر انگیزه‌ها، مشکل اصلی در حوزه تولید اپلیکیشن‌ها نداشتن نیروی انسانی در بعد گرافیکی است. کارشناسان بر این اعتقادند که ایران برنامه‌نویس‌های خوبی دارد ولی از بعد گرافیکی ضعف دارد و کمتر اپلیکیشنی که در داخل ساخته می‌شود دارای گرافیک جذابی است. برخی نیز معتقدند که مشکل بزرگ ساخت اپلیکیشن‌ها در ایران، نبود نیروی انسانی تربیت‌شده خوب به‌خصوص در بخش گرافیک دیجیتالی است. بیشتر گرافیست‌ها در زمینه تولید بنر و پوستر تجربه دارند ولی گرافیستی که طراحی وب‌سایت و اپلیکیشن را در کشور انجام دهد، بسیار اندک است.
اپلیکیشن‌ها نه‌تنها گرافیک خوبی ندارند بلکه معمولا دارای باگ‌ها و نقص‌های نرم‌افزاری هم هستند که کار را برای کاربران خسته‌کننده می‌کند تا جایی که کاربر ترجیح می‌دهد دیگر از آن اپلیکیشن استفاده نکند. این اتفاق بیشتر از آنجا ناشی می‌شود که برنامه‌نویس‌ها پیش از آزمایش باگ‌ها و دریافت بازخوردها از کاربرها، محصول خود را وارد بازار می‌کنند و از این‌رو، ماندگاری کار آنها در بازار اندک است و حتی در سطح کشور مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
دانشگاه‌ها هم توان کمی برای تربیت تولیدکنندگان اپلیکیشن‌ها دارند در صورتی که باید نیروی انسانی خوبی در دانشگاه‌ها در بخش برنامه‌نویسی تربیت شود. بنا به گزارش ایران، کار دانشگاه‌ها تا حدی ضعیف است که خیلی از برنامه‌نویس‌ها خودآموخته هستند و رشته اصلی تحصیلی آنها مهندسی کامپیوتر و آی‌تی و برنامه‌نویسی نیست. همچنین نرم‌افزارها باید مدام به‌روز شوند و مشکلات آنها برطرف شود در حالی که در ایران، اپلیکیشن‌های زیادی هستند که نوشته می‌شوند و بعد رها می‌شوند و دیگر تولیدکننده به آنها سر نمی‌زند.
برنامه‌نویس برای ماندن در بازار باید همیشه در حال رصد کردن و برآوردن نیازهای کاربران خود باشد
برنامه‌نویس برای ماندن در بازار باید همیشه در حال رصد کردن و برآوردن نیازهای کاربران خود باشد. برنامه‌نویسان برای ماندن در عرصه رقابت باید همواره یک قابلیت جدید ارائه دهند که بقیه نرم‌افزارهای مشابه، آن را نداشته باشند تا کاربران کماکان از آن اپلیکیشن استفاده کنند یا اینکه استفاده از دیگر اپلیکیشن‌ها را رها کنند و به این اپلیکیشن روی بیاورند. خسته‌شدن سریع کاربران از برنامه‌های الکترونیکی نقطه ضعف تکنولوژی است و بنابراین کاربران همیشه دنبال اپلیکیشن‌ها و برنامه‌های جدید هستند. در ایران هم اپلیکیشن‌هایی که موفق هستند هر چند وقت یک‌بار یک ویژگی جدید ارائه می‌دهند ولی بیشتر برنامه‌نویسان ایرانی معمولا تا با یک محصولی به درآمد می‌رسد آن را رها می‌کنند و به‌روز نمی‌سازند.
تشکلی جوان همچون خود صنعت
انجمن تولیدکنندگان نرم‌افزار تلفن همراه ایران نهادی صنفی و متشکل از تولیدکنندگان نرم‌افزار تلفن همراه در ایران است که در شهریورماه 1391 در اتاق بازرگانی ایران به ثبت رسیده است. هدف اصلی این انجمن ساماندهی فعالیت‌های تولیدی مرتبط با صنعت تولید نرم‌افزارهای تلفن همراه در ایران است که در این بین می‌توان به اهدافی همچون ایجاد وحدت رویه و انسجام میان فعالان این عرصه، افزایش سطح قدرت چانه‌زنی این صنف در بازارهای بین‌المللی و نیز سازمان‌ها و نهادهای دولتی و داخلی، ارتقای سطح کیفی محصولات، مدیریت مدنی و صنفی در بخش قیمت‌گذاری خدمات و حفظ توازن و نظم بازار اشاره کرد.
فراهم‌کردن امکان بهره‌برداری بیشتر از سرمایه‌گذاری برای تولید مناسب نرم‌افزارهای تلفن همراه، انتقال و استفاده از تجربیات علمی و عملی دست‌اندرکاران این حوزه و روزآمد کردن آن برای رسیدن به اهداف قانونی توسعه در این حوزه و دفاع از منافع مشروع اعضا از جمله وظایفی است که این انجمن در دستور کار خود قرار داده است.
پیشینه تشکیل این انجمن به گفت‌وگوهای دوستانه میان شرکت‌های پیشرو در این زمینه در حاشیه دومین نمایشگاه و جشنواره بین‌المللی رسانه‌های دیجیتال بازمی‌گردد. به دنبال آن نمایشگاه و در پی فراخوان وزارت صنعت، معدن و تجارت و پیگیری‌های دوستانه مدیران این وزارت‌خانه، اولین نشست رسمی هم‌اندیشی دست‌اندرکاران تولید نرم‌افزارهای تلفن همراه در مهرماه 1389 برگزار شد و در جلسات بعدی، گروهی از نمایندگان شرکت‌ها در مقام اعضای هیئت موسس انتخاب شدند و مسئول انجام فرایند تهیه اساسنامه، اخذ موافقت اصولی از نهادهای ذی‌صلاح، برگزاری مجمع عمومی و انتخابات هیئت‌مدیره و در نهایت ثبت قانونی این تشکل شدند.
این مهم با پیگیری‌های دلسوزانه اعضای هیئت موسس و حمایت‌های همه‌جانبه اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و با صرف حدود یک سال و نیم زمان و برگزاری ده‌ها جلسه و نشست عمومی و تخصصی به نتیجه رسید که در تاریخ 20 شهریور 1391 جلسه مجمع عمومی و انتخابات هیئت‌مدیره انجمن با حضور نمایندگان حدود 40 شرکت برگزار شد و تمامی پنج عضو هیئت‌مدیره به‌عنوان اعضای هیئت‌مدیره دوباره برگزیده شدند.
در مدت دو سال فعالیت هیئت موسس و فعالیت بعدی هیئت‌مدیره انجمن، اقداماتی برای حمایت از حقوق شرکت‌های عضو و نیز توسعه بیشتر این صنعت صورت گرفت. همچنین انتخاب نماینده انجمن در «مجمع تشکل‌های فناوری اطلاعات» در مقام یکی از اعضای هیئت‌مدیره از دستاوردهای دیگر این تشکل است.
مجله خبری ایکسب، بازتاب اخبار و گزارشهای صنعت و اقتصاد ایران و جهان
